SAMFÉLAGIÐ SEM LÆRIR

Transcription

1 Framhaldsdeild Kennaraháskóla Íslands Haustönn 2000 UMTS00 Heimildaritgerð Dr. Sólveig Jakobsdóttir SAMFÉLAGIÐ SEM LÆRIR Breytingastarf með upplýsingatækni Reykjavík Þórhalla Arnljótsdóttir 14. janúar

2 Efnisyfirlit Inngangur... 3 Upplýsinga- þekkingar- eða breytingasamfélag?... 4 Samfélagið sem lærir... 4 Kennarinn sem lærir... 9 Lokaorð Heimildir

3 Inngangur Upplýsingatækni er orðin hluti af því samfélagi sem við hrærumst í. Óðum fækkar þeim störfum sem hægt er að sinna án þess að hún komi við sögu. Börn fæðast inn í tækniheim gerólíkan þeim sem kennarar þeirra ólust upp í. Engin ástæða er til að ætla að á næstunni dragi úr hraða tækniþróunar og upplýsingaflæðis. Í umræðu um mikilvægi upplýsingatækninnar í skólastarfi og námi virðast tvö sjónarhorn vera áberandi. Til einföldunar má kalla þau innra og ytra sjónarhorn. Fræðimenn og annað fagfólk í uppeldis- og menntafræðum benda á að með tækninni sé loks að skapast grundvöllur fyrir því að hagnýta námskenningar framsækinna fræðimanna 20. aldar, jafnt þeirra sem leggja áherslu á að mæta hverjum einstaklingi á hans forsendum og hinna sem undirstrika mikilvægi samvinnunáms. Út frá þessu innra sjónarmiði hrindir upplýsingatæknin úr vegi hindrunum sem hafa mætt kennurum, m.a. í formi stórra blandaðra bekkja í einangraðri skólastofu. Þeir sem horfa frá ytra sjónarhorni leggja gjarnan áherslu á hvernig upplýsingatæknin nýtist við að þjálfa nemandann sem best til að mæta kröfum þess samfélags sem bíður hans þegar formlegri skólagöngu lýkur. Út frá þessu sjónarhorni er einnig mikilvægt að skólar geti sýnt fram á að það fjármagn sem varið er til upplýsingatækni skili mælanlegum afrakstri. Hér á eftir ætla ég tæpa á hugmyndum nokkurra fræðimanna og áhugafólks um mikilvægi breytinga á formgerð og menningu skóla til að mæta hröðum samfélagsbreytingum og hagnýta framsæknar námskenningar. Í framhaldi af því mun ég fjalla um mikilvægi þess að skapa kennurum tækifæri til stöðugrar þróunar í starfi. Þar verður sérstaklega litið til nýrra tækifæra sem upplýsingatæknin hefur fætt af sér. 3

4 Upplýsinga-, þekkingar- eða breytingasamfélag? Almennt er viðtekið að nota heitið iðnaðarsamfélag yfir vestræn samfélög fram á seinni hluta 20. aldar. Enn hefur ekki fundist eitt heiti yfir aldamótasamfélagið, algengast hefur verið að tala um upplýsingasamfélagið, nú hefur þekkingarsamfélagið stungið upp kollinum og jafnvel er farið að nota orðið breytingasamfélag til að einkenna formgerð og menningu nútímasamfélaga í okkar heimshluta, með þeim rökstuðningi að það eina handfasta framundan séu sífelldar breytingar (Jonassen ofl. 1998). Hér verða samfélagsgerðir ekki skilgreindar, en heitið upplýsingasamfélag notað yfir það sem við búum við í dag, þar sem enn virðist nokkuð í land að við náum á skapandi hátt að umbreyta því magnaða upplýsingaflóði sem tæknin hefur hrundið af stað í nýja þekkingu. Samfélagið sem lærir Oft er talað um að upplýsingasamfélagið kalli á breytingar í skipulagi og menningu skóla og annarra stofnana. Þessi orð má túlka þannig að utanaðkomandi kraftar þrýsti á skóla og stofnanir að taka nýja tækni í þjónustu sína. En þegar litið er á framsæknar námskenningar fræðimanna á borð við Dewey frá fyrri hluta 20. aldarinnar (Dewey 1916) og þá miklu umfjöllun sem kennningar hans hafa fengið, mætti fremur ímynda sér að stjórnvöld þyrftu að hafa hemil á skólafólki við nýtingu tækninnar. Margt bendir til að tækni upplýsingasamfélagsins geri skólum nú fyrst kleyft að skapa kjöraðstæður fyrir nám, þar sem nemandinn er í brennidepli og tæknin hefur skapað leiðir fyrir einstaklinsmiðað nám þar sem hver og einn getur lært á sínum forsendum í gegn um það sem tengist áhugsviði viðkomandi. Hvaða skýringar eru þá á því að tæknin hefur ekki verið hagnýtt meira en raun ber vitni í námi? Getur verið að hluti þeirra liggi í skipulagi og menningu skólans? Kenningasmiðurinn Seymour Papert er einn þeirra sem telur að svo sé. Hann gengur jafnvel svo langt að fullyrða að ekkert minna en bylting dugi til að möguleikar tækninnar nýtist til fulls í námi og líkir henni við þá byltingu sem varð í fyrrum Sovétríkjunum. Hann telur að aldursskipting í bekki og sú grundvallarstefna að allir læri hlutina í sömu röð komi í veg fyrir að hægt 4

5 sé að hagnýta upplýsingatæknina í einstaklingsmiðu námi, m.a. eftir kenningum Deweys. (Papert 1998). Almennt virðist vera meiri sátt um eðli þeirra breytinga sem þurfa að verða á námsumhverfi en leiðina að þeim. Grundvallaratriði þessara breytinga er að búa nemendum umhverfi þar sem áherslan er lögð á að læra að læra og beita samvinnu, tækni og þekkingu til að skapa. Aðalatriðið er því hvorki þekkingin né tæknin, heldur sjálft ferlið við að læra og skapa. Þetta byggist á því að gert er ráð fyrir að tækni og þekking úreldist fyrr en áður í samfélagi örra breytinga. Í takt við þetta er mikil áhersla lögð á að vinna með áhrifavöldum í samfélaginu utan veggja skólans. Michael Fullan undirstrikar mikilvægi þessarar samvinnu við breytingastörf og telur skort á henni vera helstu ástæðuna fyrir því að breyting á menningu skóla nái sjaldan að festa sig í sessi. Hann nefnir fimm áhrifavalda sem skólar berjast gegn eða vinna með : Foreldrar og grenndarsamfélag Tækni Sambönd við fyrirtæki Stefna yfirvalda Kennarastéttin Fullan leggur m.a. til að skólar eða skólakerfið skoði góðar hugmyndir í viðskiptalífinu, velji það úr sem fellur vel að skóla upplýsingasamfélagsins og geri þær að sínum. Hann bendir á að skólar sem sýnt hafa óvenjumikla framför á námsárangri nemenda eigi þrennt sameiginlegt : Kennarar og stjórnendur hafa stofnað með sér námssamfélag Vinna nemenda er metin (ekki einungis próf) Kennsluháttum er sífellt breytt í samræmi við niðurstöður matsins. Fullan ítrekar í þessu sambandi mikilvægi þess að kennarar verði matslæsari (more assessment literate), þ.e. að þeir séu færir um að túlka upplýsingar um árangur og frammistöðu nemenda, hver fyrir sig og í samvinnu. Hluti matslæsis er skv. Fullan ekki síður hæfnin til að þróa áætlun til að breyta kennslu og öðrum þáttum námsumhverfisins til að bæta námsárangur (Fullan 2000). Áhugavert er að sjá áherslu Fullans á námssamfélag kennara og samvinnu út fyrir veggi skólastofnana. Dæmi um hugmyndir í viðskiptalífinu sem eru á svipuðum nótum og hugmyndir um breytingastarf í skólum sjást í verkum Peters Senge. 5

6 Hann hefur sett fram kenningu um fimm grundvallarlögmál stofnana sem læra (Senge 1990): Persónuleg meðvitund og framtíðaráform (Personal mastery) Sameiginleg hugsjón (Shared vision) Hugarlíkön (Mental models) Hópnám (Team learning) Heildarhugsun (Systems thinking) (Senge 1990) Senge undirstrikar mikilvægi þess að skerpa meðvitund allra í stofnuninni um eigin stöðu, framtíðaráform og grundvallarviðhorf sem geta ómeðvitað haft áhrif á öll viðbrögð. Hann bendir á að nauðsynlegt sé að tengja þessa sjálfsvitund við sameiginlega hugsjón stofnunarinnar og skapa það samhengi sem nauðsynlegt er til að breytingar skili árangri. Það sem gerir Senge ólíkan mörgum kennimönnum er að hann leggur sig fram við að útfæra dæmi og æfingar sem eiga að auðvelda hagnýtingu kenninganna. Þetta form gæti e.t.v. nýst þeim sem vinna að breytingastarfi í skólum. Senge hefur reyndar fetað sig að skólakerfinu sjálfur og á haustmánuðum kom út bók eftir hann sem nefnist,,schools that learn. Hugtakið skólinn sem lærir er mun eldra en hugmyndir Senges, en svo virðist sem samfélagið sem lærir sé notað jöfnum höndum (skólasamfélagið). Hvort sem litið er til fræðimanna í námsvísindum eða sérfræðinga í stjórnunarfræðum, eru kenningar um samfélagið sem lærir ofarlega á baugi. Í dag tengist hugtakið umræðunni um skóla upplýsingasamfélagsins þar sem áherslan er lögð á að skilgreina þá samfélagsþætti sem líklegastir eru til að skapa sem besta, mesta og dreifðasta þekkingu og færni með aðstoð nýrrar tækni. Skilgreiningar eru mismunandi og ekki eru allir jafn sáttir við þetta hugtak. Sumir telja það orka tvímælis að manngera stofnun með því að gera ráð fyrir að hún læri, nám sé ekki til nema hjá einstaklingum, aðrir telja að við afmarkaðar kringumstæður sé hægt að tala um þekkingu sem tilheyrir ákveðnum hóp, án þess að einn einstaklingur í hópnum búi yfir henni í heild sinni ( Salomon o.fl ). Í skilgreiningum á samfélaginu sem lærir er gengið út frá því að breytingum ljúki aldrei. Með því að byggja upp samfélag án veggja, með jarðveg fyrir samvinnu, nám og nýsköpun, er reiknað með að ekki þurfi oftar nýjan skóla. Hugtakið þekkingarstjórnun er nátengt samfélaginu sem lærir og er orðið að klisju í viðskiptalífinu, án þess að skilgreiningin sé almennt ljós. Hvaða hlutverki gegnir þekkingarstjórnun og hvernig tengist hún breytingastjórnun í 6

7 samfélaginu sem lærir? Með upplýsingatækninni hafa tækifæri til þekkingarstjórnunar margfaldast. Henni er ætlað að koma á skipulögðu ferli til að afla, geyma og dreifa þekkingu starfsfólks, og er þá ekki síður átt við undirskilda þekkingu en skýra. Tilgangurinn með henni er að skapa umhverfi sem ýtir undir dreifða þekkingu og bætir hæfni stofnunar til að læra og endurmeta stöðu sína, markmið og leiðir, fremur en að ætla sér hið ómögulega, að stjórna þekkingunni. Annar augljós tilgangur með þekkingarstjórnun er að halda eftir sem mestu af þekkingu þeirra sem yfirgefa stofnunina. Í upplýsingaflaumi viðskiptalífsins leynast orð eins og nýþenkisstjórnun, viðhorfastjórnun, menningarstjórnun o.m.fl.. Umfjöllun um þessi hugtök á netinu er æði misjöfn, en í fljótu bragði virðast þau öll snúast um breytingastjórnun. Einkennileg er ofuráherslan á orðið stjórnun annars vegar og hins vegar áherslan á skapandi samvinnu, þekkingaröflun og -miðlun allra einstaklinga í samfélaginu, þvert á valdastöðu og stofnanaveggi. Dorothy Shipps, samstarfsmaður Larry Cuban, hefur varað við því að skólar taki gagnrýnislítið upp þær hugmyndir sem í viðskiptalífinu hafa verið kallaðar stjórnunarvísindi, en sumum fræðimönnum þykir lítið eiga sammerkt með vísindum. Hún bendir á mistök í fortíðinni sem víti til varnaðar (Shipps 2000). Fróðlegt er í þessu samhengi að velta fyrir sér hvaðan viðskiptalífið hefur fengið sínar hugmyndir. Í grein svíans Bengt G. Lundberg er fjallað um þekkingarstjórnun og rætur hennar í háskólum og öðrum vísindastofnunum. Þannig erum við komin í hring. Þótt fátt í hugmyndafræði viðskiptalífsins byggi á vel skilgreindum vísindum, má finna þar ýmislegt sem hefur sannað notagildi sitt og getur nýst í skólanum sem lærir. Gott dæmi um þetta er gæðastjórnun. Áberandi var hve neikvæð umræða skapaðist fyrir nokkrum árum í tengslum við innleiðingu á gæðastarf í skólum. Gæti ástæðan fyrir því verið uppruni hugmyndarinnar eða voru það aðferðir við kynninguna? Voru stjórnvöld að þvinga hugmyndir úr viðskiptalífinu inn á skólafólk án faglegs samráðs? Jákvæðara dæmi birtist í fréttunum í síðustu viku, þar sem einn af forvígismönnum grunnskólakennara lýsti því yfir að samninganefndir kennara og sveitarfélaga hefðu nýtt sér tæknina win-win, eða beggja hagur, til að komast yfir erfiðasta hjallann í nýafstöðnum kjarasamningum. Bendir þetta til að hindranir í formi stofnanaveggja séu að minnka? Á sömu dögum sagði formaður Skólastjórafélags Íslands að nýju samningarnir sköpuðu svigrúm til dreifstýringar og þróunar kennara í starfi! Hér er vonandi að verða til jarðvegur fyrir skólann sem lærir, þar sem allir verða nemendur. Hvort sem litið er til þróunar kennara í starfi, einstaklingsmiðaðs náms eða samvinnunáms, býður 7

8 upplýsingatæknin upp á nýja möguleika, þar sem tími og rúm eru ekki til fyrirstöðu. Hægt er að finna rannsóknir, tilraunaverkefni og leiðarvísa um hvernig tæknin getur beinlínis virkað sem hvati að breytingum í átt að skólanum sem lærir. (Pea o.fl. 1999) Ekki þarf annað en heilbrigða skynsemi til að sjá hvernig hægt er að draga úr faglegri einangrun kennara með tækninni. 8

9 Kennarinn sem lærir. Er hægt að ætlast til að kennarar búi nemendum hvetjandi, skapandi og ögrandi námsumhverfi án þess að þeir búi við sams konar aðstæður? Þessu svara kennismiðir skólans sem lærir neitandi og flestir geta sennilega tekið undir með þeim. Ýmsar ástæður má eflaust finna fyrir brotthvarfi úr kennslu og kulnun frumkvöðla, oft er minnst á tímaskort, litla faglega samvinnu, skort á stuðningi og hvatningu frá stjórnendum og samstarfsfólki til þróunar í starfi, að ótöldum laununum og einangrun í kennslustofunni. Eitt grundvallaratriði í skólanum sem lærir er að stöðug fagleg þróun kennara. Svo virðist sem einhver grundvöllur sé að skapast fyrir breytingar í þessa átt í íslenskum skólum, m.a. með síðustu samningum grunnskólakennara þar sem gert er ráð fyrir meiri tíma til samvinnu, auknum sveigjanleika og sjálfstæði skóla. Með Netinu hafa tækifæri kennara til þróunar í starfi margfaldast. Mikill áhugi virðist vera hjá Netbúum á þessu sviði, hugbúnaðar- og ráðgjafafyrirtæki sjá þarna nýjan markað. Í þessu eins og öðru sem snýr að fagþróun, er þó undirstöðuatriði að fagfólk stýri þróuninni og beri um leið ábyrgð á henni. Skapandi samvinna fagfólks í menntun og tæknifólks er að skila sér. Hérlendis eru Skólatorgið og Skólavefurinn dæmi um það. Ekki hefur verið sérstakur vettvangur þar fyrir fagsamsfélög kennara og spurning hvort þau eigi heima þar. Samtök stærðfræðikennara, Flötur, hafa sinn samastað á Netinu, vefslóðin er : Þaðan er aðgangur að vefráðstefnum um fagið á Webboard, þar sem vísir að verkefnabanka er að myndast. Niki Davis hefur unnið starfendarannsóknir á námi sem byggir á rafrænum samskiptum. Í grein sinni,,do electronic communications offer a new learning opportunity in education rekur hún þróun á LabNet, fagsamfélagi stærðfræðikennara og dregur saman helsta ávinning af slíku samfélagi : Stuðningur við málefnalegar, gagnrýnar umræður Markviss brennipunktur (skrifleg tjáning, fagið, breyttir kennsluhættir, gagnrýnin viðbrögð við kennsluaðferðum) Umhverfi sem myndar sterk bönd á milli kennara í sama fagi Kennarar taka sjálfir við stjórn á eigin fagþróun. (Davis 1997) Nú virðist LabNet hafa verið lagt niður, en reikna má með að þeir stærðfræðikennarar sem þar voru, hafi fundið sér nýjan samastað á Netinu. Marga kosti má nefna við 9

10 samvinnu kennara á Netinu til viðbótar því sem Davis telur upp. Hindrunin sem hefur legið í tíma og rúmi hverfur. Hér gefst tækifæri til að reifa mál sem eru of viðkvæm til að taka upp á sínum vinnustað, jafnvel nafnlaust. Ekki er ólíklegt að sérfræðingar, sem fúsir eru að leiðbeina, leynist í hópnum. Margaret Honey, sem tekið hefur þátt í uppbyggingu á ýmsum fagsamfélögum á Netinu, ítrekar þó að nauðsynlegt sé að fá fólk með fag- og tæknireynslu til að leiða kennara inn í þetta nýja samskiptaform. (Honey 1998). Á Netinu er að finna miðstöðvar sem meðal annars eru ætlaðar fyrir þróun kennara í starfi. Dæmi um það er TAPPED-IN, á vefslóðinni Aðgangur er endurgjaldslaus en þátttakendur þurfa að sýna fram á tengsl við skólastofnanir. Nemendum er gefinn tímabundinn aðgangur, en þurfa meðmælendur úr hópi meðlima. Í miðstöðvum sem þessri má sjá mörg dæmi um hvernig upplýsingatæknin virkar sem hvati á breytingastarf með því að skapa umhverfi sem hvorki er háð tíma né rúmi, skýr brennipunktur margfaldar þekkingaröflun og líklegt er að þarna myndist jarðvegur fyrir dreifða vitsmuni (Salomon o.fl. 1998) og ferlið sem Argyros, Senge og fleiri nefna tvílykkju-nám sé algengt (Argyros 1976). Þrátt fyrir mikla áherslu á samfélag án veggja, má sjá fyrir sér að skólar geti nýtt svipað umhverfi sem bundið er við innra starfi skóla, þar sem áhersla er á að styrkja þá menningu sem styður við stefnu, markmið, leiðir og símat innan stofnunarinnar. Áður var minnst á hugmyndina um samstarf í stað samkeppni sem byggir á beggja hag. Sífellt fjölgar dæmum um þetta í viðskiptalífinu og ekki er ólíklegt að fylgismenn Fullan í skólakerfinu muni auki slíkt samstarf á næstunni. Hröð þróun í öllu sem snertir Netið verður ekki til að draga úr því. Innan skamms verða útbreidd verkfæri sem gera kennurum og öðrum kleift að horfast á og vinna í sömu gögnum yfir Netið. Í öllu tali um nýtingu tækni, samvinnu út fyrir veggi skólans, og innleiðingu á hugmyndum úr öðrum áttum, verður aldrei of oft tekið fram að einungis fagfólk í skólum er fært um að stýra þessari þróun og velja það úr sem skiptir máli og skilar árangri í leið að meginmarkmiðinu : NÁMSÁRANGRI NEMANDANS. Til þess að það geti sinnt þessu ábyrgðarhlutverki, þarf breytta skólamenningu sem skapar samfelld tækifæri til þróunar í starfi, styður við hana og hvetur alla til meðvitaðrar þátttöku. 10

11 Lokaorð Á haustdögum 2000 nam ég fyrir alvöru land í upplýsingasamfélaginu. Við vorum nokkur sem stigum þessi skref saman, leidd af fólki sem þekkti vel til og fyrr en varði gátum við farið að styðja hvert annað. Í lok ársins var komið að því að standa á eigin fótum. Frá þeirri stund hefur mér smám saman skilist að í þessu samfélagi þarf að temja sér nýja hætti. Hér að framan gat að líta afraksturinn úr minni fyrstu könnunarferð. Mörg lykkjan var lögð á þessari leið, heimilda að mestu leitað á netinu og ýmislegt lesið sem ekki nýttist til annars en að sannfærast um að ekki er allt gull sem þar glóir. Ég hef áttað mig á að í heimildaleit á netinu eru skýr markmið nauðsyn. Efnið virðist ótæmandi, í hverri heimild bætast við spennandi hugtök, nýtt samhengi og loforð um eitthvað ennþá betra hinum megin við hornið. Mér hefur sennilega liðið eins og nýbúa og velti því nú fyrir mér hvort ekki sé mikilvægt að við, sem verðum sennilega eina kynslóð fullorðinna nýbúa í þessu samfélagi, leggjum sérstaka áherslu á að beita gestsauganu, fremur en að keppast við að aðlagast. Þegar ég lít til síðustu vikna reyni ég að sannfæra mig um að tíminn (og símareikningurinn) muni skila sér í betri og markvissari vinnubrögðum í framtíðinni Í umfjölluninni hér að framan skín í gegn að ég lét eftir mér að berast nokkuð langt með straumnum í upplýsingaflóðinu og kanna það sem mér fannst forvitnilegast, án þess að kafa djúpt á afmörkuðu sviði, það bíður seinni tíma. Námsumhverfi og verkefni hafa verið hvetjandi, skapandi og ögrandi og áhuginn á upplýsingasamfélaginu í námi, leik og starfi hefur magnast. 11

12 Heimildir Argyris, Chris ,,Single Loop and Double Loop Models in Research Design on Decision Making." Administrative Science Quarterly. 21,3: Börkur Hansen og Smári S. Sigurðsson Skólastarf og gæðastjórnun. Rannsóknarstofnun Kennaraháskóla Íslands, Reykjavík. Davis, Niki ,,Do electronic communications offer a new learning opportunity in education? Using information technology effectively in teaching and learning. Studies in pre-service and in-service teacher education, bls Ritstj. Bridget Somekh og Niki Davis. Routledge, London. Dewey, John ,,Democracy and Education. Vefslóð: Fullan, Michael. 2000, 17. apríl.,,the Three Stories of Educational Reform. Vefslóð: Ingibjörg Axelsdóttir og Þórunn Blöndal Handbók um ritun og frágang. 6. útgáfa. Iðunn, Reykjavík Hafsteinn Karlsson og Þorsteinn Hjartarson Upplýsingatækni í skólastarfi. Hafsteinn Karlsson og Þorsteinn Hjartarson, Reykjavík. Honey, Margaret. 1998, júlí.,,margaret Honey on the Role og Technology in Support of Teacher Collegiality. Vefslóð: Jonassen, David H., Peck, Kyle C. og Wilson, Brent G , febrúar.,,creating technology-supported learning communities. Vefslóð: Papert, Seymour. 1998, 2. júlí.,,child Power: Keys to the New Learning of the Digital Century. Vefslóð: Pea, Roy D., Tinker, Robert, Linn, Marcia, Means, Barbara o.fl ,,Toward a learning technologies knowledge network. Educational Technology, Research and Developement. 47,2:19 Salomon, Gavriel, Perkins, David N ,,Individual and Social Aspects of Learning. Vefslóð: Senge, P. M The Fifth Discipline. The Art and Practice of the Learning Organization. Century Business, London. Shipps, Dorothy ,,Echoes of corporate influence. The Unesco Courier. 53,11: