Sjálfstjórn-Boðskipti-Árangur í málörvun

Transcription

1 Sjálfstjórn-Boðskipti-Árangur í málörvun XXVIII Vorráðstefna GRR Ýmsar ásjónur einhverfunnar Hilton hótel maí 2013

2 Rannsóknir, heilastarfsemi-íhlutun Þroski mannsins er grundvallaður á samspili á milli erfða og umhverfis Það er mikilvægt að kortleggja hvaða vitræn starfsemi liggur til gundavallar allri færni og hvernig heilinn vinnur til að tileinka sér hana Það er ekki nóg að segja að viðkomandi sé greindur með dyslexiu, einhverfu eða athyglisbrest. Verðum að skilgreina betur út frá vitrænum þáttum heilastarfsemi sem hjálpar til við íhlutun. Við þurfum að kunna að setja upp aðstæður til að styrkja taugatengingar (Hulme og Snowling, 2011)

3 Breyttir verkferlar Snemmtæk íhlutun 0-3 ára Rökstuddur grunur um frávik/gátlistar-íhlutun Bréf frá Heilsugæslu eftir 2 ½ árs skoðun Leikskóli: t.d. Orðaskil, Íslenski Smábarnalistinn, TRAS, AEPS, nákvæmar bakgrunnsupplýsingar Hafa samband við foreldra og fara yfir stöðuna Skrifleg skil eftir skimun/prófun Tilvísun til þjónustuteyma, sérfræðinga Skilgreind kennsluáætlun út frá þörfum barnsins (viðeigandi þroskaþættir)/einstaklingsáætlun Íhlutun-eftirfylgd-teymisvinna Fræðsla til foreldra, skráning, verkefni heim Mat á árangri (Getur-getur ekki)

4 Látbragð/samskipti byrja mjög snemma Tengt daglegri rútínu Byrja að þróast um 12 mánaða aldur Veifa bless Tala í síma Hreyfa axlir Borða með skeið Látbragð sem undirbýr táknrænan leik/bera kennsl á hluti Byrjar að þróast í kringum 12 mánaða aldur Byrja að búa til skema í leik

5 Nám og vitræn starfsemi Hulme, C., and Snowling M. J (2011). Developmental Disorders of Language Learning and cognition; Wiley-Blackwell: A john Wiley & sons, Ltd, Publications Taka á móti upplýsingum Geyma upplýsingar Vinna úr upplýsingum Aðgengi að upplýsingum

6 Stýrivirkni heilans Margir samverkandi þættir sem sameina þekkingu og mál- og þekkingarmeðvitund. Þessir þættir byggja á þessari meðvitund og nýta hana til að stuðla að réttri hegðun, aðlögun einstaklingsins að aðstæðum sem tryggir að hegðun viðkomandi sé í samræmi við aðstæður og markviss. Einnig að hjálpa viðkomandi að vita hvað er viðeigandi sbr. sjálfstjórn og fara eftir reglum Sadanad S., Rayond D.K. (2008) Dictionary of Speech Langaguage Pathology San Diego: Singular Publishing Group,Imc.

7 Stýrivirkni heilans ADHD Einhverfa Börn með ADHD og einhverfu sýna oft frávik í að stjórna hegðun og sýna hömlur í viðbrögðum. Þessi frávik tengjast stýrivirkni heilans (sbr. að hafa stjórn á hegðun í mismunandi aðtæðum, lesa í umhverfi). Þessi kenning sýnir tengsl við rannsóknir á sjúklingum með framheilaskaða sem sýna oft svipaða erfiðleika með að stjórna hegðun Ferlar sem tilheyra stýrivirkni heilans byggja á vinnsluminni (Gaterole o. fl 2011). Sýnt hefur verið fram á að börn með athyglisbrest og einbeitingarskort hafa oft slakt vinnsluminni.

8 Að finna lausnir- stýrivirkni heilans Að geta fjallað um vandamál Að geta planlagt lausnaleit/skipulagning Framkvæmd: Að sýna ætlun og að kunna að fara eftir reglum Mat á eigin getu : Innsæi inn í eigin vanda, lagfæring, leiðrétting ( detection/correlation ) Frávik í stýrivirkni heilans bæði hjá börnum með einhverfu og ADHD

9 Frávik Meðferð Það eru náin tengsl á milli þess að skilja eðli frávika og það að geta sett upp raunhæfa meðferðaráætlun Það er grundvallaratriði að vita hvaða vitrænu ferlar liggja til grundvallar frávikum. Síðan að skoða hvar vandinn liggur og hvaða ferla þarf að styrkja Til þess að geta náð árangri í meðferð þurfum við að vera með á hreinu eðlilega þróun í málþroska og síðan að skilgreina hvort um seinkun eða frávik er að ræða þegar truflun verður á eðlilegum málþroska. Á sama hátt þurfum við að geta skilgreint mismunandi heilkenni, vitræna starfsemi sem liggur til grundvallar og málþroskafrávik sem fylgja oft í kjölfarið

10 Að eiga samskipti-gátlisti Að geta heilsað fólki Þarfnast hjálpar í leikskóla Utan leikskóla Að geta hrósað fólki Að horfa framan í þann sem talar Að standa í hæfilegri fjarlægð Að sitja kyrr Að sýna áhuga á því sem aðrir eru að segja ( t.d. brosa, kinka kolli) Að geta átt samskipti með því að bæta einhverju við ( verbal fillers ) Að spyrja einfaldra spurninga Að nota rétta tóntegund Tala á réttum hraða Bíða eftir viðbrögðum Taka þátt í umræðum Setja sig í spor annarra Sjá sig með augum viðmælanda Aðgreina sig frá viðmælanda Sjá hvað er öðruvísi hjá mér og viðmælanda Geta hrósað sjáfum mér kunna að tjá tilfinningar

11 Samskiptahæfni-félagslegar leikreglur Kveðjur: Halló! Ná athygli: Mamma Mótmæla og neita: Ég vil þetta ekki-viðeigandi já-nei Biðja um eitthvað: Ég vil fá að drekka Biðja um upplýsingar: Hvað er þetta? Svara öðrum: Mér líður vel Setja fram athugasemdir: Það er gott veður Leysa vandamál: Við skulum heldur fara á morgun, því þá... Deila tilfinningum, hugmyndum og áhugamálum: Sjáðu myndina mína. Ég er þreyttur

12 Að leggja grunninn í málörvun - sjálfstjórn Sitja, hlusta, horfa Bíða, passa hendur, passa fætur Sýna látbragð og bendingar Biðja um hluti á viðeigandi hátt ( Má ég fá? Viltu hjálpa mér ) Gera til skiptis Sýna táknrænan leik Læra að setja sig í spor annarra Stjórna hegðun ( Það er gaman að læra ) Hafa innsæi inn í eigin vanda Sameina athygli Geyma í minni það sem sagt er Herma eftir Geta haldið þræði í kennslu (Monolson, 1992; Weitzman og Greenberg, 2002; Westby, 2006)

13

14 Sjónrænar vísbendingar Rannsóknir hafa sýnt að hægt er að styrkja vinnsluminni með markvissri þjálfun (Westby, 2006, Buckley, 2008; Gathercole, 2008). Einn liður í því er að nota sjónrænar vísbendingar Talreglur

15 Talreglur- innsæi

16 Málkerfið Undanfari máls, tal, boðskipta. Tengsl, sameinuð athygli, rétta hluti, benda, gera til skiptis, eftirherma, sjálfstjórn, táknrænn leikur, setja sig í spor annarra, áhugi, athygli/einbeiting, minni, áhugahvöt, hljóðamyndun Merkingarfræði (semantic). Málskilningur, orðaforði og hugtök Setningafræði (syntax). Byggir á málfræðireglum sem segja til um hvernig orð raðast saman í setningar Myndunarfræði (morphology). Merkingarbærir orðhlutar sem eru undirstaða fyrir málfræði tungumálsins Hljóðkerfi (phonology). Málhljóð viðkomandi tungumáls og reglur um hvernig þau tengjast Málhegðun (pragmatic). Að kunna viðeigandi boðskipti (Sing og Kent, 2000; Gleason,2005; Halldóra Haraldsóttir, 2009, Steinunn Torfadóttir o.fl. 2012))

17 Að leggja grunninn-óformlegt mat Athugun á virkum orðaforða í daglegum aðstæðum-klinískt mat Athyglisbrestur og lesblinda í fjölskyldunni Augnsamband slakt, en vilji til samvinnu Takmarkaður orðaforði. Barn tosar fólk að því sem hann vill fá eða sýnir hluti eins og glas fyrir drekka Hlustar mjög illa. Táknrænn leikur (mikið á eigin forsendum) Setur sig ekki í spor annarra, sýnir ekki innsæi inn í eigin vanda. Biður ekki hluti eða hjálp Einhverfa, þroskahömlun, ADHD o.fl Vantar frumkvæði og sýnir ekki mikla þörf fyrir boðskipti. Slök félagsfærni Málþroskatala mjög lág (allir málþættir)

18 Að búa til skipulag - málörvun Stýritáknin hennar Bínu Sitja, passa hendur, hlusta, horfa, tala, bíða, gera til skiptis, muna Skipulag: verkefni, röð, val, umbun, Fyrst svo síðan. Sjónrænar vísbendingar: Hlusta, spila/leika, bók, muna Athafnir, tilfinningar, líðan, nám Tala um tilfinningar. Hjálpa barninu að fá innsæi inn í eigin vanda. Barnið veit hvenær tíminn byrjar og endar Heilsa og kveðja Fara yfir skipulagið - Rifja upp hvað var gert/endurtekning (byrja, búinn) Læra heima: Ráðgjöf/samskipti við foreldra

19 Markmið Samráðsfundur/fræðsla/skilgreining á hlutverkum Vinna gegn áunnu hjálparleysi Sjónrænt skipulag/innsæi inn í eigin vanda/sjálfstjórn Skilgreind málörvun út frá þörfum barnsins Hlustun (Mynd af eyra, fyrst ég svo þú, hljóðalottó) Orðaforði/einföld málfræði Tengja saman orð í setningar Sjálfstæði/viðeigandi boðskipti Hljóðkerfi/stafir/framburður (ath. áhætta fyrir lesblindu) Málörvunarverkefni send heim. Sýnikennsla Skráning og mat á árangri Byggja aðferðir í talþjálfun sem henta börnum á einhverfurófi eða þroskahömlun

20 Sameiginleg sýn Heildstæð skólastefna Að nýta þau verkfæri/verkferla sem eru til í leik- og grunnskóla. Ábyrgð, skráning, samvinna Fagleg forysta. Að láta sig málið varða. Við stefnum öll í sömu átt Þverfagleg nálgun Að skapa betri skilyrði fyrir öll börn til náms með því að byrja nógu snemma með íhlutun Samantekt á úrræðum. Hvað má betur fara?

21 Niðurstöður lestrarrannsókna Árangursrík lestrarkennsla byggir á: Orðaforða Tengsl stafs og hljóðs (umskráning) Lesskilning (byggir á málskilningi) Hljóðkerfisvitund Lesfimi (National Reading Panel, 2000; Sigrún V. Heimisdóttir og Vin Þorsteinsdóttir, 2009, Steinunn Torfadóttir o.fl. 2011)) Innsæi inn í eigin vanda (Carol Westby, 2006)

22 Að lokum Barnið í hnotskurn snemmtæk íhlutun Greining-íhlutun í kjölfarið út frá eðli vandans Upplýstir foreldrar og starfsfólk. Endurmenntun Mælanleg markmið. Einstaklingsáætlun Eftirfylgd - að láta sig málið varða Samvinna - ábyrgð. Lykill að árangri. Þverfagleg nálgun Fræðsla, skráning, markmið, mat á árangri Þátttaka foreldra. Hvert barn er einstakt Siðleg verkaskipting milli mismunandi fagstétta. Siðferði er kærleikur (Björn Hjálmarsson, 2012) Virðing fyrir sjálfum sér og öðrum-að þekkja eigin takmörk. Sameiginleg markmið bætt þjónusta