Hagnýt ráð í uppeldi barna með kvíða

Transcription

1 Hagnýt ráð í uppeldi barna með kvíða Kolbrún Karlsdóttir Sálfræðingur - Fróðir foreldrar -

2 Kvíði Kvíði/ótti er gagnlegur og gerir okkur kleift að forðast eða takast á við hættulegar aðstæður Berjast eða flýja (fight-or-flight) Kvíði verður að vandamáli þegar hann: o Er mikill og ógagnlegur o Kemur fram í aðstæðum þegar engin eða lítil hætta er til staðar o Truflar barnið eða veldur því erfiðleikum/vanlíðan

3 Eðlilegur ótti vs. kvíði Eðlilegur ótti snýr að augnablikinu o o Eitthvað er að gerast núna og ég verð að bregðast við strax Dæmi: Það er risastór, geltandi Doberman hundur að hlaupa beint í áttina til mín = eðlilegur ótti Í kvíða er fókusinn á það sem gæti gerst o Dæmi: Ég get ekki farið út að leika því það gæti komið hundur

4 Hvað óttast börn? Fer eftir aldri og þroska. 1 árs: Aðskilnaður við foreldra, hræðsla við ókunnuga og hávaða 4-9 ára: Hræðsla við drauga, myrkur og dýr 6-12 ára: Hræðsla við tannlækna, skólastjóra, frammistöðu í námi Unglingsár: Hræðsla við að neikvætt álit annarra

5 Einkenni kvíða Líkamleg Hugsun Hegðun

6 Líkamleg einkenni kvíða Hraður hjartsláttur Flökurleiki Kaldar hendur og fætur Vöðvaspenna/stífni Sviti Magaverkir Hitakóf Yfirliðstilfinning

7 Hugræn einkenni kvíða Hrakspár Ofmat á hættu Vanmat á getu til að takast á við hluti Áhyggjur

8 Hegðun Forðun (þykjast veik/ur, fela sig) Flótti Hlédrægni Eirðarleysi Sjúga puttann Naga neglur Forðast augnsamband Árásargirni: skapofsi, pirringur, grátur, öskur

9 Afleiðingar kvíða Minni samskipti við aðra o o o o Færri vinir Félagsfærni lakari Minni stuðningur frá jafnöldrum Hætta á einmanaleika, stríðni Minni jákvæð reynsla o Færri félagslegir viðburðir líkt og skólaferðalög, skólaskemmtanir, íþróttaviðburðir, félagsmiðstöðvar o.s.frv. Kvíði hefur tengsl við annarskonar vanda, s.s. þunglyndi

10 Hvað orsakar kvíða? Erfðir: Ekki eitt gen en foreldrar eru gjarnan tilfinninganæmir sjálfir Skapgerð barns: Ofurvarkár, feimin, hlédræg Forðun: Börn með kvíðaeinkenni vilja helst sleppa úr aðstæðunum eða forðast þær yfirhöfuð. Læra þ.a.l. ekki að þau geta ráðið við aðstæðurnar

11 Hvað orsakar kvíða Reynsla: Börn með kvíða trúa því mörg að heimurinn sé hættulegur og að e-ð slæmt geti auðveldlega komið fyrir þau. Sum eiga reynslu frá unga aldri sem eykur á viðkvæmni þeirra. Dæmi: Stungin af geitungi Viðbrögð foreldra/uppeldisaðferðir: Foreldrum finnst óþægilegt að horfa á barninu sínu líða illa og reyna að vernda það. Barnið fær vísbendingar um að heimurinn sé ekki öruggur og það hjálparlaust/lítið Herminám: Börn læra með því að fylgjast með öðrum. Foreldri sýnir varkárni eða kvíða => barnið lærir að aðstæðurnar eru kannski ekki öruggar

12 Uppeldi barna með kvíða Hvað er ógagnlegt að gera í uppeldinu? Að hjálpa barninu og vernda það (í of miklum mæli) Barnið er viðkvæmt og foreldrarnir þekkja vel að það fari í uppnám, gráti og verði hrætt => vilja vernda barnið og koma í veg fyrir þessar erfiðu tilfinningar með því að o o Halda barninu frá aðstæðum sem valda því vanlíðan og kvíða Grípa fram í fyrir barninu til að koma í veg fyrir að það komist í uppnám Skammtímalausn! Þegar til lengra tíma er litið lærir barnið með þessum hætti aldrei að aðstæðurnar eru ekki svo slæmar og það ráði við þær. Kvíðinn minnkar ekki hjá barninu heldur vex frekar og vex Börn verða að fá að reyna sig sjálf í aðstæðum

13 Uppeldi barna með kvíða Hvað er ógagnlegt að gera í uppeldinu? Leyfa barninu að forðast aðstæður Kvíðin börn forðast að gera ýmislegt og ef foreldrar leyfa það er komið í veg fyrir að barnið komist í uppnám en það er skammgóður vermir Ef barnið fer á mis við tækifæri til að læra að það ræður við aðstæður öðlast það síður sjálfstraust Verndarviðbragð foreldra

14 Athygli á hugrekki Veitið barninu athygli þegar það sýnir hugrekki og kvíðalausa hegðun Bregðumst rólega og yfirvegað við þegar barnið fer í uppnám eða sýnir kvíða Færum fókusinn á hugrekkið! Verðlaun, athygli og hrós Lýsandi hrós ( þú stóðst þig mjög vel þegar þú heilsaðir afgreiðslumanninum áðan í staðinn fyrir þú ert flottur )

15 Að grípa í taumana of snemma Forðist að aðstoða barnið of fljótt Besta leiðin til að byggja upp sjálfstraust hjá barninu er að leyfa því uppgötva heiminn upp á eigin spýtur Börn þurfa að læra að þau hafa stjórn á aðstæðunum o Stundum þarf að leyfa þeim að gera mistök svo lengi sem þeim stafar ekki raunveruleg líkamleg hætta af því Dæmi: Pabbi býðst til að hringja í ættingja og bjóða í afmæli barnsins vs. að koma í veg fyrir að barnið snerti eldavélahellu

16 Að skerast í leikinn Mörgum foreldrum finnst erfitt að bregðast ekki við o Sérstaklega ef foreldrið sjálft upplifir kvíða eða stress Spyrjið ykkur: o Hvað kemur í raun og veru fyrir barnið ef ég gríp ekki inn í? o Getur barnið ráðið við aðstæðurnar í nokkrar sekúndur í viðbót? Þegar foreldri aðstoðar barnið er mikilvægt að gera það eins lítið og hægt er Reynið að aðstoða frekar en gera fyrir það Hrósið! Tekst næst!

17 Kvíði foreldra Stundum kemur kvíði foreldra í veg fyrir að barnið sé látið horfast í augu við óttann sinn Sumir foreldrar gefa óbein skilaboð um hversu mikið barnið getur eða hve erfitt verkefnið er Of mikil hughreysting (það verður allt í lagi) Mikilvægt fyrir foreldra að sýna ekki áhyggjur sínar heldur vera jákvæð og hafa trú á barninu Foreldrar sýna áhyggjur með endalausri fullvissu (jafnvel áður en barnið spyr)

18 Herminám Börn læra mikið af því að fylgjast með hegðun annarra (við vitum samt ekki alltaf að þau eru að fylgjast með okkur ) Börn tileinka sér stundum kvíða foreldra sinna með því að fylgjast með þeim og læra af þeim (Dæmi: foreldri er mjög illa við köngulær) Börn hræðast því oft það sama og foreldrarnir Á sama hátt getur barnið lært af foreldri sínu hugrekki og sjálfstraust

19 Raunsæ hugsun Tvær hugsanaskekkjur í kvíða: 1) Fólk ofmetur líkur á að eitthvað slæmt gerist 2) Fólk ofmetur hversu alvarlegar afleiðingar það hefur ef það gerist Mikilvægt að reyna að hugsa raunsætt o En hvernig förum við að því? o Hvernig kenni ég barninu mínu það?

20 Að hugsa raunsætt Þegar við erum kvíðin eru hugsanir okkar oft ýktar og neikvæðar og sjaldnast raunsæjar! o Þrátt fyrir það efumst við ekki um þær Þetta eru ósjálfráðar hugsanir sem koma skyndilega Þurfum að vera meðvituð um þessar hugsanir og spyrja okkur hvort hugsanirnar séu í raun og veru raunsæjar?

21 Að hugsa raunsætt Hvað veit ég um aðstæðurnar? Hverjar eru líkurnar á að þetta slæma gerist? Hvað hefur áður gerst? Er í raun líklegt að þetta gerist? Hvað annað gæti gerst? Hvað hefur komið fyrir fólk í sömu aðstæðum? Hvað geri ég ef þetta slæma gerist í raun og veru? Hvað er það versta sem gæti gerst?

22 Að hugsa raunsætt

23 Berskjöldun Berskjöldun er lykillinn að því að sigrast á ótta Þetta er einfalt: Barnið verður að horfast í augu við óttann til að yfirvinna hann Gert í smáum skrefum Barnið verður að vera nægilega lengi í kvíðavekjandi aðstæðunum til að læra að ekkert slæmt gerist

24 Berskjöldun Ef barnið er aldrei látið reyna á aðstæðurnar sem það óttast lærir það ekki að 1) Ekkert slæmt hendir þau 2) Ef e-ð slæmt gerist geta þau ráðið við það Berskjöldun má nota á flestan kvíða o Sofa í eigin rúmi, tala fyrir framan bekkinn, myrkfælni, köngulóafælni, lofthræðslu, frammistöðuótta o.s.frv.

25 Kvíðamælir

26 Berskjöldun með kvíðastiga Gert á skipulagðan og raunsæjan hátt í smáum skrefum Byrja á því sem er auðveldast Endurtaka þrep eftir þörfum og þangað til barninu fer að leiðast Umbun veitt fyrir hvert þrep Nota kvíðamælinn

27 Kvíðastigi: Talað/sýnt fyrir framan bekkinn

28 Kvíði eða óþekkt? Er þetta kvíði eða óþekkt? Getur verið erfitt fyrir foreldra að greina á milli Mörg kvíðin börn vilja frekar koma sér í vandræði en að takast á við þær aðstæður sem valda þeim kvíða Haga sér frekar illa en fara í aðstæðurnar Foreldrið þarf að skoða ástæðurnar bak við óhlýðnina. Hvað veldur? Dæmi: Barnið vill ekki tannbursta sig.

29 Mælt með Ráð handa kvíðnum krökkum Hvað get ég gert við of miklar áhyggjur? ( Námskeið á Þjónustumiðstöð fyrir börn með mikinn og hamlandi kvíða Sjálfstætt starfandi sálfræðingar/sérfræðingar

30 Heimildir Lyneham, H. J., Abbott, M. J., Wignall, A. & Rapee, R. M. (2003). The Cool Kids Program Children s Workbook. MUARU: Macquarie University, Sidney. Rapee, R. M., Lau, E. X. & Kennedy, S.J. (2010). The Cool Little Kids Program Parent s Workbook. Sydney: Macquarie University, Centre for Emotional Health. Rapee, R. M., Wignall, A., Spence, S. H., Cobham, V. & Lyneham, H. (2016). Ráð handa kvíðnum krökkum. Fyrir fjölskyldur barna og unglinga sem glíma við kvíða. Reykjavík: Tourettesamtökin á Íslandi Stallard, P. (2009). Anxiety. Cognitive Behaviour Therapy with Children and Young People. New York: Routledge.