Nýr gjaldmiðill handa Íslandi?

Transcription

1 Geoffrey Wood Nýr gjaldmiðill handa Íslandi? Formáli Stórþjóðir hafa nær undantekningalaust sinn eigin gjaldmiðil. Í hnotskurn eru tvær ástæður fyrir þessu sögulegar og stjórnmálalegar. Gagnlegt er að gera grein fyrir ástæðunum, því það leiðir í ljós hvenær röksemdirnar fyrir sambandi þjóðar og gjaldmiðils fá staðist, en ekki síður, hvenær þær fá ekki staðist. Fyrri hluti þessarar stuttu greinar fjallar um þetta, sem ryður brautina fyrir sérstaka athugun á stöðu Íslands. Í síðari hluta greinarinnar eru röksemdirnar í fyrri hlutanum heimfærðar upp á aðstæður í íslenska hagkerfinu. Með þessu móti er dregið fram hvað býr að baki sjónarmiðum um að Ísland leggi af gjaldmiðil sinn og taki upp til dæmis evru. Að lokum eru teknar saman niðurstöður greinarinnar. Ríki og gjaldmiðlar Það eru yfirleitt smáríki, sem hafa ekki sinn eigin gjaldmiðil heldur nota þess í stað gjaldmiðil einhvers annars ríkis. Sjaldgæfara er að til staðar sé gjaldmiðill, eins og evran, sem hefur ekki neitt ákveðið ríki að bakhjarli, en er brúkaður af mörgum ríkjum. Áður en fjallað er um þessi sérstöku tilvik er gott að ræða hvers vegna þau eru sérstök. Gjaldmiðlar eru ekki uppfinning stjórnvalda eða ríkja; þeir þróuðust til að draga úr kostnaði viðskipta. Án gjaldmiðla geta viðskipti einungis orðið með vöruskiptum. Slíkt fyrirkomulag er mjög tímafrekt og tími er takmörkuð auðlind. Áður fyrr þróuðust ýmsar leiðir til að draga úr viðskiptakostnaði, en smám saman áttuðu einhverjir sig á því, að með samkomulagi um að taka eina ákveðna vöru sem greiðslu fyrir allar aðrar vörur, yrði mikil hagræðing í tíma. Þessi tiltekna vara yrði gjaldgeng í öllum viðskiptum. Peningar voru ekki aðeins uppfinning einkaaðila, heldur voru þeir til margra ára aðeins gefnir út af einkaaðilum. Ríkið tók yfir útgáfu gjaldmiðla vegna þess að myntslátta í gulli t.d. var ábatasöm iðja. Réttur til útgáfu pappírspeninga, án tryggingar í vöru, gaf eðlilega enn meira af sér (og var af þeim sökum stundum misnotaður). Hin sögulega ástæða þess að í dag eru peningar tengdir við þjóðríki, leiðir Þjóðmál VETUR

2 því ekki óhjákvæmilega til þess að svo verði áfram. Hvað með stjórnmálalegar ástæður? Hér komum við að valdi ríkisins til skattlagningar. Gjaldmiðlasvæði geta öðru hverju orðið fyrir áföllum sem hafa mismunandi áhrif innan þeirra. Þessi mismunandi áhrif geta þá komið fram í því að sum svæðin blómstra en önnur visna. Þetta kann að ógna stjórnmálalegri samstöðu og leiða til efnahagslegrar sundurleitni í einstaka tilvikum. Millifærslur verðmæta til að jafna aðstöðumun svæðanna geta komið til móts við þess háttar vandamál. Slíkar millifærslur geta í einstaka tilvikum verið nauðsynlegar til að halda svæði saman sem efnahagslegri einingu. Penelope Hartland (1949) færir fyrir því rök, í sérlega áhugaverðri rannsókn, að án slíkra millifærslna í kreppunni miklu í kringum 1930 hefðu Bandaríkin leyst upp sem myntsvæði og dollarinn liðið undir lok. Tilvist þjóðargjaldmiðla getur því verið réttlætt með því að þeir geri millifærslur frá ríkari til fátækari svæða mögulegar. Gætið þó að einu, sem er gífurlega mikilvægt í þessu samhengi, að ef mismunandi svæði sem nota sama gjaldmiðil eru sveigjanleg, vegna þess að verð er sveigjanlegt og hvorki atvinnuleysi né kreppa ríða yfir í kjölfar áfalla, þá eru millifærslur sem þessar ekki nauðsynlegar. (Þetta er lykilinn að sígildri rannsókn Roberts Mundells frá 1961 um hagkvæm gjaldmiðlasvæði.) Er þörf fyrir íslensku krónuna? Það er ljóst að fyrri ástæðan fyrir tengslum ríkis og peninga, sem ég kalla sögulega, á ekki við á Íslandi. Reyndar eiga sögulegar ástæður þjóðargjaldmiðla nær hvergi við, því þó að öll ríki hafi einhverjar tekjur af útgáfu peninga þá er ekkert ríki sem reiðir sig á þær, sem meiriháttar uppsprettu tekna. Að vísu er fróðlegt að Zimbabwe gerði þetta um tíma, en ofnotar nú úrræðið og verðbólga eykst þar svo hratt að tekjur ríkisins af seðlaprentun eru í raun lægri en ef verðbólgan væri minni. Hvað um síðari ástæðu sambands ríkis og gjaldmiðla? Hér þarf að huga að sérstöðu íslenska hagkerfisins. Þjóðin er fámenn (um 300 þúsund íbúar). Þjóðartekjur eru um 12 milljarðar evra. Framleiðslan er í meginatriðum bundin við mjög fá svið. Helstu framleiðslugreinar eru fiskveiðar og fiskvinnsla, fjármálastarfsemi, stóriðja og orkuvinnsla tengd henni, ásamt ferðaþjónustu. Samanlagt standa þessar greinar undir 90% af útflutningstekjum landsins. 1 Þessu til viðbótar, sem er jafnvel enn mikilvægara, byggjast allar greinarnar á alþjóðlegum viðskiptum og standa andspænis verðlagningu sem ákveðin er dag frá degi á alþjóðlegum mörkuðum. Skortur á sveigjanleika í verðlagningu er því ekki vandamál, sem að öðrum kosti myndi kalla á peningalegar millifærslur innanlands, til að auðvelda aðlögun ef áföll riðu yfir landið. Það er erfitt að sjá hvers vegna tenging er á milli gjaldmiðils og ríkis á Íslandi, nema vegna þess að þannig hefur það verið í yfir 90 ár, þ.e. allar götur síðan landið losnaði undan Dönum og varð fullvalda árið 1918 og sjálfstætt árið Það er því fullkomlega eðlilegt, a.m.k frá hagfræðilegu sjónarmiði, að sjá fyrir sér Ísland nota annan gjaldmiðil en íslensku krónuna. Áður en farið er nánar út í þann möguleika er rétt að líta stuttlega á þau lönd þar sem sambandið milli ríkis og gjaldmiðils er ekki til staðar. Þau eru þrenns konar: Sum hafa tekið upp gjaldmiðla annarra ríkja þar sem þau reyndust sjálf ófær um að stjórna sínum eigin gjaldmiðli, önnur vegna þess að þau voru of lítil til að halda úti eigin gjaldmiðli 1 Þessar atvinnugreinar standa undir 35% af þjóðarframleiðslu og skapa yfir 20% starfa á Íslandi. 44 Þjóðmál VETUR 2007

3 og svo er það hið sérstaka dæmi um evruna og evrusvæðið. Ríki án eigin gjaldmiðla Það er óþarfi að eyða tíma í að fjalla um lönd sem hafa tekið upp annan gjaldmiðil vegna óstjórnar í peningamálum. Það á ekki við um Ísland. Hins vegar er rétt að nefna að þessi hópur landa er ekki bundinn við svokölluð bananalýðveldi. Bretland var í þessum hópi um tíma, þegar það gerðist aðili að gengissamstarfi Evrópu (ERM) og tengdist þar með þýska markinu eftir að hafa glímt við vandamál við stjórn peningamála um árabil. Með því var Bretland í reynd að flytja inn stjórn peningamála frá Þýskalandi enda var hún betri en sú sem bauðst heima fyrir. Það er áhugaverðara og á betur við að fjalla um ríki sem hafa sökum smæðar sinnar ákveðið að skynsamlegra sé að taka upp gjaldmiðla annarra ríkja heldur en að stjórna sínum eigin gjaldmiðli. Sum ríki í Suður-Ameríku eru dæmi um þetta. Þau voru svo opin fyrir flæði fjármagns og vara, og algerlega áhrifalaus um verðlagningu þess sem þau framleiddu, að einfaldast var að taka upp gjaldmiðil Bandaríkjanna, sem þau áttu mest viðskipti við. 2 Á 19. öld og fram á miðja 20. öld tóku ýmis ríki upp svokölluð myntráð og festu í reynd gengi síns gjaldmiðils kirfilega við gjaldmiðil annars ríkis. Hér var oft um að ræða nýlenduþjóðir sem festu gengi gjaldmiðils síns við gjaldmiðil nýlenduveldisins. Með slíku myntráði fengu þessi smærri ríki aðgang að öflugum fjármálamarkaði og tryggðu framboð af stöðugu lánsfé. Sum þessara ríkja halda enn í þetta skipulag, svo sem Guernsey, Jersey og Singapore. (Guernsey og Jersey gefa m.a.s. út gjaldmiðil 2 Um þessi lönd og ástæður þeirra ákvarðana er ítarlega fjallað af Kenen, sem heitir sterling; en þrátt fyrir að skipta á jöfnu við sterlingspund er það ekki sami gjaldmiðillinn, gjaldeyrisvarasjóðum er haldið úti til að verja gjaldmiðilinn og það er mögulegt að tengja hann öðrum gjaldmiðli en sterlingspundi.) Að lokum komum við að evrunni og Myntbandalagi Evrópu. Hér höfum við einstakt tilfelli gjaldmiðil án ríkis. Þetta fyrirkomulag hefur verið gagnrýnt, t.d. af Wickens (2007) sem gerir á nútímalegan hátt sömu athugasemdir og Hartland gerði varðandi Bandaríkin (1949) og getið var hér að ofan. Það á enn eftir að reyna verulega á evrópska myntsamstarfið vegna mismunandi efnahagsaðstæðna í aðildarlöndum þess, en Wickens heldur því fram að þrýstingur á slíka þolraun sé smátt og smátt að aukast. 3 Á Ísland að halda krónunni? Röksemdirnar sem raktar hafa verið hér fyrr sýna það nokkuð skýrt, að Ísland þarf ekki að halda krónunni. Ísland er lítið, verðsveigjanlegt, opið hagkerfi, með menntað og aðlögunarhæft vinnuafl. Ísland byggir ekki á sveigjanlegum framleiðslugreinum en hefur ekki burði til að hreyfa alþjóðlega verðlagningu á framleiðsluvörum sínum, sem þýðir að ekki eru sterk rök fyrir því að halda í íslensku krónuna. Þrátt fyrir að Ísland njóti ekki mikils ávinnings af eigin gjaldmiðli er ekki sjálfsagt að álykta sem svo að best sé að kasta honum. Það gæti hugsast að enginn sérstakur ávininngur væri af því að taka upp gjaldmiðla annarra. Á hinn bóginn er ástæða til að benda á, að ekkert ríki, jafn 3 Rockoff, 2003, heldur því fram að í samanburði við Rockoff, 2003, heldur því fram að í samanburði við Bandaríkin muni það taka evrusvæðið mörg ár, a.m.k eina öld, að verða nægilega þróað til að standast áföll. Wickens gefur til kynna að það muni ekki fá nægan tíma. Þjóðmál VETUR

4 lítið og Ísland, hefur sinn eigin gjaldmiðil. Og að kannski er einhver ávinningur í því að gefa sérstöðuna upp á bátinn (að þessu leyti a.m.k.). Gengisskráning gjaldmiðla mjög lítilla ríkja veldur þeim vanda. Hagkerfið getur sveiflast til vegna flæðis fjármagns sem er ótengt efnhagslífinu, en tengist frekar vaxtamun við önnur svæði hin alræmdu vaxtamunaviðskipti (e. carry trade), þar sem fjármagn er tekið að láni þar sem það er ódýrt og lánað þangað sem það er dýrt. Ef gengið er fest getur slíkt fjármagnsflæði borið innlenda peningamálastjórn ofurliði. Og ef gengið er fljótandi getur slíkt flæði valdið sveiflum sem eru skaðlegar hagkerfinu. Þessu til viðbótar geta gengissveiflur og sú óvissa um vaxtastig sem fylgir vaxtamunaviðskiptum, leitt af sér hækkun lántökukostnaðar fyrir innlenda fjárfesta, En hvað er til ráða? Líkt og gerðist fyrr á tímum geta lítil hagkerfi fest gengi síns gjaldmiðils við einhvern annan gjaldmiðil. Þau geta einnig tekið alfarið upp þann gjaldmiðil. Ákvörðun um þetta þýðir að velja þarf gjaldmiðilinn. Það er þó til staðar annar möguleiki. Það er samkeppni á milli gjaldmiðla. Sumir hagfræðingar hafa lagt til að heimiluð verði einkaútgáfa peninga, þar sem fleiri en einn útgefandi keppa, og samkeppnin sker úr um hverjir standa eftir. Við fyrstu sýn er hugmyndin framandi. En hér væri auðvitað á ferðinni nákvæmlega sama fyrirkomulag og á markaði fyrir vörur ávinningur af samkeppninni þar í formi betri vara, lægra verðs og meira úrvals, er almennt viðurkenndur. Það er athyglisvert að fylgismenn hugmyndarinnar geta byggt á gögnum máli sínu til stuðnings. Sögulega hefur slíkt fyrirkomulag gefist vel og getið af sér stöðuga peninga. Sönnungargögnin eru þó fengin af þröngu og ef til vill sérstöku skeiði í hagsögunni. Það væri sannarlega áhættusamt í dag enda þótt áhættan gæti borgað sig að fara yfir í kerfi einkaútgefinna peninga. Sem betur fer er hægt að njóta mikils hluta ábatans án svo róttækra breytinga. Þannig er m.a.s. ekki nauðsynlegt fyrir íslenska ríkið að ákveða að kasta krónunni. En það getur hins vegar ríkt samkeppni í útgáfu peninga. Hvernig færi slík samkeppni fram? Í raun væri það einfalt, því nóg er að segja að aðrar myntir séu samþykktar sem lögeyrir á Íslandi, samhliða krónunni. Með þessu gætu Íslendingar einfaldlega valið hvaða mynt hentar hverjum og einum best. 4 Rétt er að leggja áherslu á að þessu frjálsræði verður að fylgja, að íslenskir ríkisborgarar geti greitt skatta sínar og skyldur til ríksins í þeirri mynt sem þeir kjósa. Eina skilyrðið sem því þarf að fylgja er að myntin, sem er valin, sé framseljanleg á alþjóðlegum mörkuðum. Af þessu gæti leitt að ein mynt yrði ráðandi eða jafnvel einráð, en slíkt þyrfti þó ekki að gerast. Ekki er erfitt að ímynda sér að stór hluti af íslenskum viðskiptum færi fram í evrum (gjaldmiðli helsta viðskiptasvæðis Íslands). En samhliða því myndi hið stóra íslenska fjármálakerfi kjósa að nota svissneskan franka, mynt öflugrar fjármálamiðstöðvar, þar sem verðstöðugleiki og möguleikar á lánssamningum til mjög langs tíma hafa reynst fjármálakerfinu ákaflega vel. Það ber að taka fram að sama hver niðurstaða samkeppninnar yrði, myndi hún 4 Þegar Bretland var að íhuga að taka upp evruna, var Þegar Bretland var að íhuga að taka upp evruna, var tillaga um gjaldmiðlasamkeppni gaumgæfð til að meta hvort það væri raunverulega eftirsóknarvert fyrir breska hagkerfið að taka upp evru. Með því var viðurkennt að uppi væru rök og veigamikil sjónarmið, bæði með og á móti upptöku evrunnar. Sjá: The Road to Monetary Union Revisited eftir John Chown, Geoffrey Wood, og Max Beber (1994), og fyrri ritgerðir eftir John Chown og Geoffrey Wood sem þar er vísað til. Ítarlegri umfjöllun um undirliggjandi kenningar er unnt að finna hjá Vaubel, (1977). Nákvæmlega sama tillaga hefur nýlega verið sett fram fyrir ný aðildarríki sambandsins af Willem Buiter (2007). 46 Þjóðmál VETUR 2007

5 ekki ógna fjármálalegum stöðugleika. Það gildir einu hvaða mynt, eða myntir, yrðu fyrir valinu af fjármálakerfinu því kerfið myndi alltaf hafa aðgang að lánalínum til þrautarvara (e. lender of last resort) hjá þeim seðlabanka sem gefur út viðkomandi mynt eða myntir, svo lengi sem fjármálakerfið gæti tryggt fullnægjandi veð. Ítarlega greiningu á lánveitanda til þrautarvara má sjá í Wood (2000), en aðalatriðið er að það er í þágu hagsmuna hvers seðlabanka að aðstoða banka í vanda sem nota viðeigandi mynt, hvar svo sem bankarnir kunna að vera staðsettir. Því ella mun vandinn koma fram í heimalandi seðlabankans. Peningar eru fullkomlega yfirfæranlegir og virða engin landamæri. Ávinning af gjaldmiðlasamkeppni má reyndar sjá í mörgum löndum í dag. Þegar gjaldeyrishöft voru afnumin og fólk átti kost á að dreifa áhættu sinni, og færa hana frá gjaldmiðlum sem það vildi síður nota, lækkaði verðbólga. Hér er ekki verið að gefa í skyn að fyrir endalok gjaldeyrishafta hafi ríki og seðlabankar vísvitandi valdið verðbólgu. Heldur frekar að við afnám haftanna hafi mat almennings, en ekki bara stjórnvalda, birst hratt á fjármálamörkuðum, sem þýddi að stjórnvöld höfðu úr meiri gögnum að moða en áður, til að taka upplýstari og vandaðri ákvarðanir. Niðurstöður Ísland á það sameiginlegt með öðrum smáum og opnum hagkerfum að það er berskjaldað gagnvart alþjóðlegum fjármálamörkuðum. Það er sama hversu vel peningamálastefnan er rekin á Íslandi, hún verður alltaf fyrir áhrifum, og þar með truflunum frá alþjóðlegum mörkuðum sem koma fram í íslenska hagkerfinu. Með því að taka upp aðra mynt, eða stofna til myntráðs, væri verið að taka á þessum vanda. Þær myntir sem augljóslega koma helst til greina eru evran en líka svissneski frankinn, sem er jafnvel enn áhugaverðari kostur, því hann er mynt öflugrar fjármálamiðstöðvar, sem á sér langa og merka sögu um stöðugt verðlag. En betri lausn gæti verið að leyfa samkeppni á milli gjaldmiðlanna, með því að færa í lög að Íslendingar geti notað hvaða mynt sem þeir kjósa, svo lengi sem þeirra viðskiptamenn eru sáttir við það. Þannig yrðu myntir valdar í gagnkvæmum samningi sem myndi taka til allra þeirra þátta sem snerta hagsmuni samningsaðila. Íslenska hagkerfið hefur yfir slíkum sveigjanleika að ráða að það er rétt að leyfa slíka samkeppni, í vissu þess að hún leiði til aukinnar hagræðingar. Heimildir: Buiter, Willem (2007): Strengthening Convergence: adopting the Euro as joint legal tender. Chown, John F. Geoffrey Wood, and Max Beber (1994): The Road to Monetary Union Revisited, Institute of Economic Affairs, London. Hartland, Penelope, (1949): Interregional Payments compared with International Payments, Quarterly Journal of Economics, 63, Kenen, Peter B. (1969): The Theory of Optimum Currency Areas: an Eclectic View in Mundell, R.A. and Swoboda, Monetary Problems of the International Economy, University of Chicago Press, Chicago. Mundell Robert A. (1961): A theory of Optimum Currency Areas, American Economic Review 53. Mundell Robert A. (1973): Some Uncommon Arguments for Common Currencies in Johnson, H. and Swoboda, A., eds., The Economics of Common Currencies, Allen and Unwin, London. Vaubel, Roland (1986): Competing Currencies: the Case for Free Entry in James Dorn and Anna J. Schwartz (eds.), The Search for Stable Money; Essays on Monetary Reform, University of Chicago Press, Chicago. Wickens, Michael (2007): Is the Euro Sustainable?, CEPR Discussion Paper Number Wood, Geoffrey (2000): The Lender of Last Resort Reconsidered, Journal of Financial Services Research, Vol. 18, nos.2/3, December. Þjóðmál VETUR