Rýnt í störf þroskaþjálfa í ljósi alþjóðlegra viðmiða

Transcription

1 Rýnt í störf þroskaþjálfa í ljósi alþjóðlegra viðmiða Kristín Lillendahl Vilborg Jóhannsdóttir Menntavísindasvið Ritstjóri: Guðrún Geirsdóttir Rannsóknir í félagsvísindum XIV. Erindi flutt á ráðstefnu í október 2013 Reykjavík: Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands ISBN

2 Rýnt í störf þroskaþjálfa í ljósi alþjóðlegra viðmiða Kristín Lilliendahl Vilborg Jóhannsdóttir Kveikjuna að rannsókninni sem hér er kynnt má rekja til ákvæða gildandi laga um háskóla þar sem kveðið er á um að menntun sem háskólar veita eigi að taka mið af þörfum samfélagsins hverju sinni og að hún geti verið fræðilegs eðlis og/eða starfsmiðuð (Lög um háskóla, nr. 63/2006, 2.gr.) Menntamálaráðherra gefur út viðmið um æðri prófgráður sem eru í samræmi við evrópsk viðmið (Framework of Qualifications for the European Higher Education Area). Vorið 2011 gaf mennta- og menningarmálaráðuneytið út slík viðmið um æðri menntun og prófgráður (nr. 530/2011) í samræmi við lög um háskóla nr. 63/2006, 5.gr. (Kristín Aðalsteinsdóttir, 2013). Tilmæli ráðherra kveða á um skilgreiningu hæfniviðmiða sem lýsingu á þeirri þekkingu, leikni og hæfni sem hver nemandi á að ráða yfir við námslok (Menntamálaráðuneytið, 2006). Tilmælin byggja á samþykktum Bolognaferlisins um samræmingu æðri menntunnar í Evrópu, þ.e. því markmiði að menntun háskólamenntaðra fagstétta sé samræmd, virt og metin til jafns milli landa (Þórður Kristinsson, 2010). Guðrún Geirsdóttir (2012) bendir á að sérhver námsgrein sé hluti af námskrá viðkomandi háskóla en hún sé líka hluti af stærra fræðasamfélagi faggreinarinnar og að Bolognaferlið skapi farveg fyrir samstarf á alþjóðagrundvelli. Tilmæli um skilgreiningu vel ígrundaðra hæfniviðmiða og vinna okkar þar að lútandi, vakti áhuga okkar á að skoða stöðu og hlutverk fagstéttar þroskaþjálfa í íslensku samfélagi í samanburði við sambærilega fagstétt í Evrópu þ.e. social educators. Hvatann að rannsókninni má rekja til áralangrar reynslu okkar af kennslu við þroskaþjálfabraut Háskóla Íslands, þar sem meginviðfangsefni okkar er samþætting fræða og vettvangs. Í þeim störfum höfum við orðið varar við vaxandi eftirspurn eftir fagþekkingu þroskaþjálfa á víðari starfsvettvangi en áður og það hefur vakið okkur til umhugsunar um á hvern hátt þarfir samfélagsins fyrir störf þeirra sé að breytast. Þá hefur reynsla okkar af samstarfi við starfsvettvang þroskaþjálfa í ljósi þessa gefið okkur tilefni til að taka undir með Anders Gustavson (2003) þar sem hann segir nauðsynlegt að vinna að rannsóknum á störfum þroskaþjálfa frá fjölbreytilegum sjónarhornum í þeim tilgangi að styrkja þroskaþjálfafræði sem sjálfstæða fræðigrein. Meginmarkmið okkar með rannsókninni er að öðlast skilning á starfi og starfsumhverfi íslenskra þroskaþjálfa, þ.e. hvernig þeir skilja hlutverk sitt og hverjar eru helstu áskoranir sem mæta þeim í starfi. Markmiðið er jafnframt að skoða þá samleið sem sem þeir eiga með þroskaþjálfum í Evrópu í ljósi ákvæða Bolognaferlisins, í því skyni að leita leiða til að auðvelda samræmi og samskipti milli þroskaþjálfabrautar og sambærilegra mennatstofnana í Evrópu, meðal annars um nemenda- og kennaraskipti. Í þessari grein er sjónum beint að fyrstu niðurstöðum rannsóknarinnar. Þar er varpað ljósi á hvert nýúrskrifaðir þroskaþjálfar ráða sig til starfa, hlutverk þeirra á vettvangi og helstu áskoranir. 1

3 Kristín Lilliendahl og Vilborg Jóhannsdóttir Þroskaþjálfar í alþjóðlegu ljósi Þroskaþjálfar í Evrópu ganga almennt undir heitinu social educators. Þeir starfa á breiðari vettvangi en íslenskir þroskaþjálfar en að sambærilegu markmiði, þ.e. að skapa farveg fyrir jöfnuð, réttlæti og lífsgæði meðal allra borgara (AIEJI, e.d.). Flest fagfélög þroskaþjálfa í Evrópu, þar á meðal Þroskaþjálfafélag Íslands eru aðilar að alþjóðasamtökunum International Association of Social Educators (Þroskaþjálfafélag Íslands. e.d.). Samtökin hafa unnið undanfarna tvo áratugi að því að styrkja stöðu og samstarf þroskaþjálfa milli landa með reglubundnum ráðstefnum, fræðilegum skrifum og þróunarverkefnum. Meðal verkefna samtakanna sem hafa verið unnin síðustu ár eru gerð samhæfðra hæfniviðmiða þroskaþjálfa sem sett voru fram árið 2006 og einnig viðmið fyrir þroskaþjálfa í þjónustu við fólk með þroskahömlun árið 2010 (AIEJI, e.d.). Lisbeth Erikson (2005), við Linköping háskóla í Svíþjóð bendir á að fagstéttin og menntun hennar standi á sögulegum tímamótum. Þar sem starfsgreinin er nú almennt viðurkennd fræðigrein í háskólasamfélaginu sé mikilvægt að styrkja fræðilegan grunn hennar með markvissum athugunum á þróun starfa stéttarinnar, umræðu og ígrundun um þau. Undir þetta taka háskólakennarnir Paul Stevens (2013) frá Bretlandi og Jan Storø (2011) frá Noregi og benda á þörf fyrir samræmda alþjóðlega skilgreiningu á fræðilegum grunni og hlutverkum þroskaþjálfa í síbreytilegu samfélagi. Storø (2011) bendir á að þroskaþjálfastarfið sé á margan hátt einstakt og grundvallarhugmynd þess aðgreinanleg frá hugmyndum annarra skyldra fagstétta. Það sé því mjög mikilvægt að starfinu sé búin skýr fræðagrunnur sem frekara nám og starfsþróun getur byggt á. Stevens (2013) undirstrikar að þrátt fyrir að þroskaþjálfar hafi starfsviðmið í siðareglum, mannréttindasáttmálum og reglugerð um störf sín, hafi þroskaþjálfun sem sjálfstæð fræðigrein, þ.e. þroskaþjálfafræði, lítið verið mótuð enn sem komið er. Þess í stað hefur fagstéttin reitt sig á áherslur og fræðilegt efni úr öðrum fræðigreinum og aðlagað að störfum sínum og hugmyndum (Stevens, 2013). Með breytingu á vinnulöggjöf Evrópusambandsins árið 2003 um sameiginlegt atvinnusvæði aðildaríkjanna, hófu alþjóðasamtökin AIEJI að vinna að sameiginlegum hæfniviðmiðum þroskaþjálfa sem kynnt voru á ráðstefnu þeirra árið Viðmiðin voru svo gefin út ári síðar undir heitinu A common platform for Social Educators in Europe (AEIJI, e.d.). Grunntónninn og meginstefið í hæfniviðmiðunum eru mannréttindaáherslur grundvallaðar á alþjóðlegum mannréttindasáttmálum. Vinna samtakanna ber vott um þörfina fyrir og ásetning um að sameina starfssýn þessarar fagstéttar í Evrópu og víðar þrátt fyrir að hún starfi á nokkuð ólíkum grunni milli landa. Þeir fræðimenn sem nefndir hafa verið hér að framan eru sammála um að hið fræðilega sjónarhorn geti aldrei orðið eitt, heldur breytilegt eftir hlutverki og aðstæðum. Það samræmist orðum Hämäläinen (2012) sem segir að sem vísindi, byggi þroskaþjálfafræði á opnum samskiptum milli fræðilegra sjónarhorna. Í öðru lagi ber fræðimönnum saman um að starfið feli í sér tvíþætt hlutverk, þ.e. leiðsagnarhlutverk og hlutverk hins pólitíska talsmanns. Í þriðja lagi ber þeim saman um að starf þroskaþjálfa sé ekki einungis faglegt starf og fræðilegt, heldur einskonar hugsjón og lífsviðhorf. Með öðrum orðum þurfi þroskaþjálfi að búa yfir ákveðnum persónuþroska, sjálfsþekkingu og eiginleikum til að takast á við starfið. Þetta sjónarmið er gagnsætt í titli bókar Paul Stevens (2013); Social pedagogy: heart and head. Þar bendir hann á að ekki sé nægilegt að þekkja starfsviðmið sín og siðareglur, heldur þurfi þau viðmið að vera hluti af lífsviðhorfi þroskaþjálfans. Hämäläinen (2012) bendir á að þroskaþjálfun einkennist ekki síður af sérstökum hugsunarhætti og viðhorfum en aðferðum og tækni. Að lokum ber aðilum saman um að það sé grundvallarþörf faggreinarinnar að þroskaþjálfar sem fagstétt eigi sér samsvörun í alþjóðlegu fræða- og fagsamfélagi sem þeir geta byggt ímynd sína og starfsþróun á. 2

4 Rýnt í störf þroskaþjálfa í ljósi alþjóðlegra viðmiða Fagstétt þroskaþjálfa í íslensku samfélagi Fram kemur hjá Sigurði Kristinssyni (1993) að starfsgreinar séu til vegna þess að fólk hefur í tímans rás skipt með sér verkum. Hann tilgreinir jafnframt að sérhæfð störf hljóti því ávallt að vera nátengd almannahag, þau séu stunduð vegna þess að það sé allra hagur að svo sé. Sami höfundur talar jafnframt um að til þess að hægt sé að svara spurningunni um hvað starfsgrein sé verði að vera hægt að vísa í tilgang hennar og hlutverk innan stærri heildar. Þannig felur hugtakið starfsgrein ávallt í sér hlutverk eða tilgang með sérhæfðri þjónustu sem byggir á ákveðinni þekkingu og færni sem fagmenn starfsgreinarinnar nota skjólstæðingum sínum til framdráttar (Sigurður Kristinsson, 1993). Í þessu ljósi má rekja upphaf þroskaþjálfastéttarinnar hér á landi til þarfa samfélagsins fyrir sérmenntað starfsfólk til þess að annast vistmenn Kópavogshælis í takt við þau viðhorf sem þá voru ríkjandi. Það var talið frumskilyrði þess að reka,,fávitahæli að hafa þar að störfum þjálfað starfsfólk. Fyrirmyndin var sótt til Norðurlanda og þar sem til var sérstök starfsgrein fagfólks (Frumvarp til laga um fávitastofnanir, 1966). Fyrstu þroskaþjálfarnir hófu störf 1960 og báru þá starfsheitið gæslusystur. Stjórnarnefnd Ríkisspítalanna samþykkti þetta starfsheiti árið 1962 og skyldi starfsgreinin hafa það hlutverk að sinna umönnun og hjúkrun vistmanna á Kópavogshæli. Gæslusystur fengu starfsheitið þroskaþjálfar árið 1971 og hefur meginhlutverk þeirra frá upphafi verið að starfa með fötluðu fólki og þá sérstaklega fólki með þroskahömlun. Tilgangur og hlutverk starfsgreinarinnar hefur tekið breytingum í takt við breytingar á vettvangi fatlaðs fólks sem má rekja til örrar þróunar í málefnum þess, s.s. ríkjandi hugmyndafræði á hverjum tíma. Þekkingagrunnur og fræðasvið starfsgreinarinnar hefur að sama skapi þróast mikið og þá í samræmi við breyttar hugmyndir og áherslur í þjónustu við fatlað fólk (Vilborg Jóhannsdóttir, 2001). Í þessu skyni má nefna nokkur hugmyndafræðileg lykiltímabil, s.s. tímabili altækra stofnana þar sem fatlað fólk bjó við yfirráð stofnana aðgreint frá ófötluðu fólki og meginhlutverk þroskaþjálfa byggðu á hugtökunum vernd, gæsla, umönnun og uppeldi. Í framhaldi tók við tímabil samskipunarsjónarmiðsins þar sem áherslan var á lokun stórra stofnana og flutning fatlaðs fólks út í samfélagið. Á því tímabili einkenndust störf þroskaþjálfa mikið af hugtökunum þjálfun, uppeldi, kennsla og meðferð með þá sýn að hæfa þyrfti fólk og laga til þess að það gæti búið í samfélaginu. Við aukna þátttöku fatlaðs fólks og áherslu á aðskilnað stofnana og þjónustu fara áherslur eins og sjálfsákvörðunarréttur, fullgild þátttaka, eðlilegt líf og félagslegur skilningur á fötlun að verða meira ríkjandi í starfsumhverfi þroskaþjálfa með mannréttindasjónarmið að leiðarljósi. Þannig fara hugtök eins og stoðþjónusta, aðstoð, leiðsögn og réttindagæsla að verða einkennandi í störfum þroskaþjálfa í dag (Vilborg Jóhannsdóttir, 2003). Þessi þróun endurspeglast í sameiginlegri starfskenningu þroskaþjálfa (Þroskaþjálfafélag Íslands, 2007) og í kynningu á námsbraut í þroskaþjálfafræðum við Háskóla Íslands en þar er undirstrikað að mannréttindi og réttindagæsla sé grunnurinn í störfum þeirra sem og fjölbreyttar leiðir við að efla og aðstoða fatlað fólk til fullgildrar þátttöku í samfélaginu, jafnréttis og lífsgæða á við aðra (Háskóli Íslands, 2012). Jafnframt kemur fram að megináherslur í náminu séu þroskaþjálfafræði, fötlunarfræði sem byggi á félagslegum skilningi á fötlun, félagsfræði, sálfræði og siðfræði (Háskóli Íslands, 2012). Hæfniviðmið fyrir prófgráður námsbrautarinnar voru skilgreind og lögð fram í upphafi skólaárs 2012 með lýsingu á þeirri þekkingu, leikni og hæfni sem hver nemandi þarf að búa yfir við námslok (Háskóli Íslands, 2012). Fagstéttin hefur haft sínar siðareglur frá árinu Á starfsdögum þroskaþjálfa í janúar 2013 voru siðaregur þeirra teknar til endurskoðunar með tilliti til þróunar á störfum og starfsviðmiðum þroskaþjálfa og í því skyni að almennt sé tekið mið af mannréttindasjónarhorni og þeim gildum og áherslum sem þar er að finna. Þroskaþjálfar 3

5 Kristín Lilliendahl og Vilborg Jóhannsdóttir starfa í dag eftir lögum um heilbrigðisstarfsmenn nr. 34 frá árinu 2012 og reglugerð um menntun, réttindi og skyldur þroskaþjálfa nr frá árinu 2012 eins og fyrr hefur verið nefnt. Samkvæmt reglugerðinni ber þroskaþjálfum, m.a. að þekkja skyldur sínar og virða siðareglur stéttarinnar auk þess að viðhalda þekkingu sinni og faglegri færni og tileinka sér nýjungar er varða starfið. Hvað varðar skyldur fagstéttarinnar er lögð rík áhersla á að í þeim felist að efla lífsgæði fatlaðs fólks og auka þátttöku þess í samfélaginu. Í hnotskurn má segja að þær nýjungar og áskoranir sem þroskaþjálfar hafi á síðustu árum þurft að horfa til og endurskoða sitt hlutverk út frá séu m.a. yfirfærsla málefna fatlaðs fólks frá ríki til sveitarfélaga, samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks og ný hugmyndafræði mannréttinda hér á landi um sjálfstætt líf og notendastýrða persónulega aðstoð (NPA). Ljóst er að þroskaþjálfun er ört vaxandi faggrein hér á landi og mikil eftirspurn eftir fagstéttinni til fjölbreytilegra starfa. Í dag eiga ríflega 600 þroskaþjálfar stéttarfélagsaðild að Þroskaþjálfafélagi Íslands en ljóst er að töluvert stærri hópur þroskaþjálfa starfar á breiðum vettvangi þjónustu eins og fyrr hefur komið fram (Þroskaþjálfafélag Íslands, e.d.) Rannsóknin Þær niðurstöður sem hér eru kynntar eru úr fyrsta hluta langtímarannsóknar á stöðu íslenskra þroskaþjálfa í alþjóðlegu samhengi eins og fram kemur í inngangi. Í þessum fyrsta hluta er leitast við að öðlast dýpri skilning á starfi og starfsumhverfi þroskaþjálfa þegar horft er til framtíðar. Rannsóknarspurningarnar sem leiða þennan hluta eru fjórar. Spurt er: Hvar velja þroskaþjálfar að starfa að loknu námi og hvað hefur áhrif á starfsval þeirra? Hvaða hlutverki gegna þeir í starfi sínu og hvaða ábyrgð er þeim falin? Hverjar eru helstu áskoranir sem þeir mæta í starfi sínu? Hvernig horfa þeir til framtíðar fyrir hönd fagstéttarinnar? Þátttakendur voru valdir með hentugleika- og fjölbreytniúrtaki. Miðað var við að þeir hefðu útskrifast á síðustu þremur árum sem er sá tími starfsævinnar sem starfsval fer helst fram. Gagna var aflað með eigindlegum rýnihópaviðtölum við þroskaþjálfa sem hafa útskrifast á árunum Tólf þroskaþjálfar er starfa annars vegar í þjónustu við börn og unglinga og hins vegar í þjónustu við fullorðið og aldrað fólk tóku þátt í rýnihópunum. Þessi aðferð var valin vegna þess að við töldum það hafa meira gildi fyrir rannsókina á þessu stigi að skoða samræður þroskaþjálfanna um starfið og helstu innviði þess fremur en að taka viðtöl við einstaka viðmælendur. Stuðst var við viðtalsvísi í viðtölunum sem byggði á rannsóknarspurningunum. Rýnihópaviðtölin sem voru hálf opin voru þrjú og tók hvert þeirra um tvær klukkustundir. Viðtölin voru hljóðrituð og afrituð og innihaldsgreind út frá þemum sem spruttu fram í samræðum viðmælenda og birtast hér í niðurstöðum. Helstu niðurstöður Fyrstu niðurstöður úr rannsókninni eru hér settar fram í fjórum meginþemum. Þau eru: Eftirspurn og starfsval, Staða, hlutverk og starfsábyrgð, Starfsviðmið og fræðasýn og Helstu áskoranir og framtíðarsýn. Eftirspurn og starfsval Þegar horft er til þessa þáttar út frá viðtölunum má segja að einhugur hafi almennt ríkt hjá viðmælendum okkar hvað varðar atvinnumöguleika eftir útskrift. Flestir þurftu lítið að hafa fyrir því að leita sér að vinnu og ýmist var beðið eftir þeim á fyrrverandi vinnustað, þeim boðin vinna strax í vettvangsnámi eða í starfstengdum heimsóknum á lokamisseri námsins. Þeir sem höfðu sótt um vinnu höfðu úr töluverðum möguleikum að velja og voru jafnvel ráðnir samstundis. Þegar viðmælendur voru spurðir hvað réði 4

6 Rýnt í störf þroskaþjálfa í ljósi alþjóðlegra viðmiða starfsvali þeirra að loknu námi kom í ljós að reynsla þeirra í vettvangsnámi á lokamisseri þar sem þeir höfðu haft tækifæri til dýpkunar á sínu áhugasviði hafi haft töluverð áhrif á val þeirra. Einnig mátti merkja hollustu við þann þjónustuhóp sem þeir störfuðu með fyrir og samhliða námi og einn viðmælandi nefndi sérstaklega að hann hafi valið að halda áfram á sambýlinu þar sem hann hafði unnið, af umhyggju fyrir íbúum og áhyggjum af gæðum þjónustu við þá. Annar viðmælandi tók að sér stjórnunarstarf á fyrrverandi vinnustað með það að leiðarljósi að leiða umbætur og réttindabaráttu. Allmörg dæmi voru um að viðmælendur leituðu eftir störfum utan hefðbundinna starfa þroskaþjálfa til að kynnast fjölbreyttari starfsvettvangi, s.s. forvarnarstarfi, þjónustu við geðfatlað fólk, aldrað fólk og börn og ungmenni með námsörðugleika og/eða í félagslegum vanda. Einn viðmælandi talaði um að ný reglugerð er lýtur að aukinni réttindagæslu fatlaðs fólks hafi haft bein áhrif á starfsval sitt í búsetu með fullorðnu fólki á einhverfurófi þar sem hann sá þar aukin tækifæri til að starfa í anda mannréttinda. Starfsvettvangur, hlutverk og ábyrgð Viðmælendur okkar starfa með fjölbreytilegum hópi fólks á öllum lífsskeiðum, ýmist á sviði þjónustu við börn, ungmenni og fjölskyldur þeirra í leik- og grunnskólum, frístundaheimilum, skammtímavistunum, framhaldsskólum og þjónustumiðstöðvum þar sem þeir gegna ólíkum hlutverkum. Rúmlega helmingur viðmælenda starfar í þjónustu við fólk með þroskahömlun. Nokkrir höfðu verið ráðnir til að sinna börnum og ungmennum á grundvelli greininga á hegðunar- og þroskaröskunum, þar sem þeir voru í beinum stuðningi við börnin og báru í sumum tilfellum meginábyrgð á námi þeirra. Flestir viðmælenda á sviði þjónustu við börn og ungmenni voru einu þroskaþjálfarnir á sínum vinnustað. Langflestir þeirra sem störfuðu á barna-og unglingasviði töluðu um að hafa engar eða óljósar starfslýsingar að vinna eftir en var samt falin ábyrgðarmikil störf og ákvörðunarvald sem þeir töldu sig misjafnlega undirbúna að takast á við. Viðmælendur töldu þetta hafa áhrif á stöðu sína sem þroskaþjálfa í viðkomandi þjónustu og fundu til þess hve starfið er illa afmarkað og skarast auðveldlega við störf annara fagstétta svo sem kennara og leikskólakennara og fundu til þess að vera eini þroskaþjálfinn á vettvangi. Athygli vekur að þeir viðmælendur sem starfa í leikskólum lýstu sérstaklega þeirri miklu virðingu sem þeim er sýnd á grundvelli fagþekkingar sinnar og undirstrikuðu að það gerði stöðu þeirra skýrari og sterkari í faglegu samstarfi við foreldra, leikskólakennara og aðra samstarfsaðila. Flestir viðmælendur á sviði barna og ungmenna töluðu um að réttindagæsluhlutverk sitt og meginmarkmið fælust helst í að stuðla að þátttöku barnanna í almennu skóla- og frístundastarfi. Hluti viðmælenda starfar í þjónustu við fullorðið og aldrað fólk í búsetu, dagþjónustu eða við starfshæfingu. Hlutverk þeirra á þeim vettvangi virðist vera þeim skýrara en þeirra sem starfa með yngra fólki. Þeir starfa almennt við stjórnun og ráðgjöf við ófaglært starfsfólk og notendur þjónustu. Margir nefndu að allt of mikill tími færi í starfsþætti er lúta að rekstri og umsýslu í stað þess að nýta þekkingu sína, s.s. hugmyndafræðina í þágu þjónustunotenda. Flestir viðmælenda á þessu sviði nefndu réttindagæslu sem stóran þátt í sínu starfi og töldu að það hlutverk hefði jafnvel aukist vegna niðurskurðar í málaflokki fatlaðs fólks en líka vegna sterkari meðvitundar þeirra sjálfra um þær mannréttindaáherslur sem þeim beri að starfa eftir. Í því samhengi voru flestir viðmælendur sammála um að kjarninn í hlutverki þeirra væri að stuðla að fullgildri þátttöku fatlaðs fólks í samfélaginu og að gefa fólkinu rödd í öllum málum er snúa að þeirra lífi og lífsgæðum. Einn viðmælandi sem fór aftur að vinna á gamla vinnustaðnum, þ.e. sambýlinu talaði um að hann sæi aðstæður íbúana í allt öðru ljósi að námi loknu og tiltók að nú horfi hann á hlutverk sitt í gegnum linsu mannréttinda. Þroskaþjálfar sem starfa í búsetuþjónustu lýstu áhyggjum af þróun mála og tilgreindu að erfitt væri að fá þroskaþjálfa til starfa þar sem þeir teldu að þeir gætu síður unnið samkvæmt sínum faglegu sjónarmiðum sökum ofuráherslu á rekstralega þætti og 5

7 Kristín Lilliendahl og Vilborg Jóhannsdóttir nefndu að þetta þyrfti að skoða betur. Viðmælendur á þessu sviði töluðu jafnframt um að það væri einnig partur af þeirra hlutverki að breyta viðhorfum í samfélaginu og taka stöðu með notendum þjónustunnar. Starfsviðmið og fræðasýn Það var sammerkt með öllum okkar viðmælendum þegar þeir voru spurðir um þau starfsviðmið sem leiða starf þeirra og ákvarðanir, þá nefndu þeir allir mjög ákveðið mannréttindi og vísuðu m.a. til almennra mannréttinda okkar allra í samfélaginu, samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks og hugmyndafræði mannréttinda um sjálfstætt líf. Þeir þroskaþjálfar sem starfa með fullorðnu fólki töluðu um gildandi lög um málefni fatlaðs fólks og ýmsar reglugerðir sem hafa verið settar í ljósi þeirra, s.s. um búsetu og réttindagæslu. Þroskaþjálfar á barnasviði nefndu jafnframt opinber viðmið eigin vinnustaða svo sem hugmyndfræði Hjallastefnunnar, hugmyndafræði um skóla án aðgreiningar, námskrár, lög og reglugerðir og sáttmála Sameinuðu þjóðanna um réttindi barna. Fræðasýn viðmælenda litaðist mjög af eðli þeirrar þjónustu sem þeir starfa við. Þroskaþjálfarnir sem starfa með börnum og ungmennum vísa í hugmyndafræði skóla án aðgreiningar og einstaklingsmiðaða þjónustu. Einnig áætlanagerð, teymisvinnu, og kennsluaðferðir s.s. óhefðbundnar tjáskiptaleiðir og aðferðir með börnum með einhverfu. Aftur á móti einkenndist fræðasýn viðmælenda er störfuðu í þjónustu við fullorðið fólk af fyrrnefndum starfsviðmiðum og kenningum og sjónarhornum siðfræðinnar, fötlunarfræðinnar og þroskaþjálfafræða. Helstu áskoranir og framtíðarsýn Aðspurðir um helstu áskoranir í starfinu töluðu viðmælendur helst um að vera einu þroskaþjálfarnir á vettvangi sínum og taka einir ábyrgð á því að vinna að mannréttindamarkmiðum starfsins. Einnig töluðu þeir um þann vanda að hvetja og virkja ófaglegt starfsfólk í því tilliti. Þá nefndu þeir víðtæka erfiðleika við að takast á við fjársvelti, skilgreina hlutverk sitt og setja mörk varðandi ábyrgð og hlutverk sem þeir töldu ekki heyra til sinnar þekkingar og færni. Nokkrir viðmælendur nefndu hversu erfitt væri að berjast við kerfin fyrir hönd og með sínu fólki. Stundum væri erfitt að fá skilning í eigin starfsumhverfi og þjónustukerfi. Í því samhengi var mikilvægi handleiðslu í starfi undirstrikað. Viðmælendur virtust almennt horfa jákvæðum augum til framtíðar og þroskaþjálfar á leikskólum töldu framtíð stéttarinnar innan leikskólanna mjög bjarta. Þeim væri vel tekið og þar hefðu þeir sterka stöðu í samstarfi við annað fagfólk. Bent var á að stéttin yrði enn eftirsóknarverðari á vinnumarkaði ef tækist að bæta laun þeirra. Þá virtust viðmælendur vera sammála um að stéttin myndi í framtíðinni starfa með breiðari hópi fólks og vilja sjá opnara hugarfar gagnvart því meðal stéttarinnar og innan námsbrautar Háskóla Íslands. Aðspurðir hvaða óskir þeir ættu fyrir hönd stéttarinnar þegar horft væri til framtíðar nefndu þeir þætti eins og aukinn faglegan metnað í daglegum störfum, skýrari skilgreiningu á fræðilegum og faglegum kjarna starfsins og að þeir myndu vilja sjá meira faglegt samstarf, samráð og handleiðslu milli þroskaþjálfa vegna þess hve starfið er mikið einyrkjastarf. Niðurlag Fyrstu niðurstöður rannsóknarinnar undirstrika mikilvægi hlutverks þroskaþjálfa í þjónustu við fatlað fólk. Jafnframt sýna niðurstöður skýrt aukna eftirspurn eftir framlagi þroskaþjálfa á fjölbreyttum vettvangi samfélagsins og vilja þeirra sjálfra til að sækja á ný og fjölbreyttari mið við starfsval. Grunntónninn í svörum viðmælenda er mannréttindi og mannréttindaáherslur sem eru lykilviðmið starfsgreinarinnar og menntunar 6

8 Rýnt í störf þroskaþjálfa í ljósi alþjóðlegra viðmiða hennar hér á landi sem og á alþjóðlegum vettvangi, sbr. þau starfshæfnivið sem voru kynnt hér að framan og þau sjónarmið og vangaveltur sem birtast í skrifum þeirra fræðimanna sem hér hefur verið vísað til að framan. Þetta sjónarmið birtist mjög skýrt hjá öllum okkar viðmælendum. Þar kom fram að mannréttindin, réttindagæslan og fjölþættur stuðningur til þátttöku í samfélaginu væru hornsteinar starfsins og greinilega sameiningartákn fagstéttarinnar óháð stöðu á vettvangi. Ljóst er að viðmælendum okkar er tamara að ræða um starfsviðmið en fræðilegan grunn og fræðasýn, sem er í samræmi við glímu starfsgreinarinnar í alþjóðlegu samhengi. Þar ber hæst mikilvægi þess að skilgreina betur fyrir hvað starfsgreinin stendur jafnt faglega sem fræðilega. Niðurstöður okkar þegar horft er til starfa þroskaþjálfa í þjónustu við fullorðið fólk sýna að hlutverk og starfsviðmið eru skýrari hvað varðar markmið starfsins, s.s. sjálfsákvörðunarréttinn og valdeflingu, en öllu óljósari varðandi leiðir þar að lútandi. Á þessu sviði ræddu nokkrir viðmælendur um erfiða baráttu við kerfið og að sú barátta tæki vel á. Hvað varðar þroskaþjálfa sem starfa í þjónustu við börn og ungmenni þá virðist bæði staða þeirra, hlutverk og fræðasýn óljósari sérstaklega í skólum þar sem skörun hlutverka og ábyrgðar verður áþreifanleg við aðrar fagstéttir. Þetta undirstrikar eins og fram kemur í skrifum þeirra fræðimanna sem hér hefur verið vísað til að mikilvægt sé að skilgreina vel þann fræðagrunn sem störf þroskaþjálfa hvíla á, annars vegar sameiginlegan kjarna fagstéttarinnar og hins vegar þann fræðagrunn er lýtur að ólíkum vettvangi og notendahópum. Í hnotskurn má af niðurstöðum ráða að þroskaþjálfum sé hætt við faglegri einangrun þar sem þeir eru gjarnan einu fagaðilarnir eða einu þroskaþjálfarnir á vinnustað sínum. Þá má leiða að því líkum að einagrun þeirra og ósýnileika megi líka rekja til þess hve hlutverk þeirra og fagímynd er óljós og skarast auðveldlega við störf og hlutverk annara fagstétta eins og hér kom fram hjá viðmælendum. Þá er eftirtektarvert að hugur þeirra beinist aldrei í viðtölum að samstarfi á alþjóðavettvangi og því augljóst að á þeim vettvangi er einangrun þeirra afgerandi. Sú niðurstaða styður sérstaklega við það markmið rannsóknar sem getið var um í inngangi að leita leiða til að auðvelda samræmi og samskipti milli þroskaþjálfabrautar og sambærilegra mennatstofnana í Evrópu. Heimildir AIEJI. (e.d.). The Professional Competences of Social Educators. A Conceptual Framework. Sótt 28. ágúst 2013 af Erikson, L. (2005). Teoriers betydelse for forstaelsen av socialpedagogik. Í Socialpedagogiken í samhallet. Rapport fra nordisk forskningskonferense vid Linköpings universitet.(2). Linköping: Linköping universitet. Þingskjal 87 (1966). Frumvarp til laga um fávitastofnanir. Sótt 20. ágúst 2013 af http// Guðrún Geirsdóttir. (2012). Hlutverk háskólakennara í námskrárgerð. Uppeldi og menntun, 21(2), Gustavsson, A. (2003). The role of theory in social pedagogy and disability research. A comparison between two practice oriented, multi-disciplinary knowledge fields. Í A. Gustavsson, H. E. Hermansson og J. Hämäläinen (ritstjórar). Perspectives and Theory in Social Pedagogy (bls ). Gautaborg: Daidalos. Hämäläinen, J. (2012). Social pedagogy in Finland. Kriminologija i socijalna integracija, 20, 95. Háskóli Íslands. (2012). Menntavísindasvið: Þroskaþjálfafræði (kynningarbæklingur). Sótt af efur.pdf Kristín Aðalsteinsdóttir. (2013). Lífsfylling. Nám á fullorðinsárum. Akureyri: Háskólinn á Akureyri. 7

9 Kristín Lilliendahl og Vilborg Jóhannsdóttir Lög um Háskóla nr. 63/2006. Lög um heilbrigðisstarfsmenn nr. 34/2012. Reglugerð um menntun, réttindi og skyldur þroskaþjálfa og skilyrði til að hljóta starfsleyfi nr. 1120/2012. Sigurður Kristinsson. (1993). Skyldur og ábyrgð fagstétta. Í Róbert H. Haraldsson (ritstjóri). Erindi siðfræðinnar (bls ). Reykjavík: Siðfræðistofnun. Stevens, P. (2013). Social Pedagogy: Heart and Head. Í Peter Herman (ritstjóri). Studies in Comparative Social Pedagogies and International Social Work and Social Policy. (Vol. XXIV). Bremen: Europaischer Hochschulverlag. Storø, J. (2011). Practical Social Pedagogy. Theories, values and tools for working with children and young people. Bristol: Policy Press. Vilborg Jóhannsdóttir. (2001). Markmið og mæling. Óbirt M.ed.-ritgerð. Kennaraháskóli Íslands. Vilborg Jóhannsdóttir. (2003). Gæðastýrð þjónusta byggð á viðhorfum notenda. Í Rannveig Traustadóttir (ritstjóri), Fötlunarfræði, nýjar íslenskar rannsóknir (bls ). Reykjavík: Háskólaútgáfan. Þórður Kristinsson.(2010). Bolognaferlið: Saga og tilgangur. Í Uppeldi og menntun, 19(1-2), Þroskaþjálfafélag Íslands. (e.d.) Sótt 29. ágúst 2013 af 8