MODELLE OM BOERE TE IDENTIFISEER VIR EKONOMIES VOLHOUBARE GRAANPRODUKSIE EN SUKSESVOLLE VESTIGING IN BOERDERY. FRANCOIS JURIE NICOLAAS HARMAN

Transcription

1 MODELLE OM BOERE TE IDENTIFISEER VIR EKONOMIES VOLHOUBARE GRAANPRODUKSIE EN SUKSESVOLLE VESTIGING IN BOERDERY. deur FRANCOIS JURIE NICOLAAS HARMAN Voorgelê ter gedeeltelike vervulling van die graad MVL in die Sentrum vir Volhoubare Landbou Fakulteit Landbou Universiteit van die Oranje Vrystaat BLOEMFONTEIN Desember 2010 Studieleier: Prof. Dr. L. K. Oosthuizen

2 INHOUDSOPGAWE HOOFSTUK 1 BLADSY 1.1 Inleiding Die doel van die studie 8 HOOFSTUK Literêre en historiese oorsig 10 HOOFSTUK Navorsingsmetodes en materiaal Gevallestudie metode Die basiese profiel van die ontwikkelende graanboere Die model om boere te identifiseer vir ekonomies volhoubare graanproduksie Die model om boere te identifiseer vir suksesvolle vestiging in boerdery 43 HOOFSTUK Die Identifisering van boere met behulp van die modelle Die resultate van die groep van 25 boere wat met behulp van die evalueringsmodel vir graanboere geidentifiseer is om deel te neem aan n proefneming waar hulle gefinansier is deur Eerste Nasionale Bank om elk 50 hektaar sonneblom te verbou gedurende die 2004/05 graanproduksie seisoen Die beskrywing van gevallestudies van boere wat suksesvol op hul eie plase gevestig is 65 HOOFSTUK Samevatting Gevolgtrekking Aanbevelings 94 AANHANGSELS 96 VERWYSINGS 100 2

3 HOOFSTUK INLEIDING Boervestiging op eie grond van veral nuwe toetreders wat die geleentheid kry om op hul eie plase gevestig te word, het n baie lae suksesfaktor. Die persentasie van boere in verhouding tot die res van die bevolking van n land varieer van 4% tot minder as 1% in n land. Hoe hoër die ontwikkelingsvlak van die mense in n land hoe laer sal die persentasie boere ten opsigte van die totale bevolking in daardie land wees. Die boervestigings wat veral sedert 1994 deur die nuwe demokratiese regering in die RSA geïnisieer is, was nie n uitsondering op die reël nie. Die verlies wat meegebring word deur onsuksesvolle boervestigings kan geen land of regering bekostig nie. Die negatiewe impak van so n persoon of groep wat as boer of groep gevestig word op grond, is ramspoedig vir enige staat aangesien dit tot gevolg het dat voedsel produksie verlore gaan. Dit bring n direkte verlies aan voedsel wat nie meer geproduseer word nie mee en die gevolg is dat die sulkes die plase se infrastruktuur begin aftakel en verkoop om n inkomste te genereer om aan hulle basiese lewensmiddele te kan voorsien. Die metodes hoe mense sedertdien op grond geplaas is en die vernietiging van die plase en infrastruktuur wat juis met die meeste van die grondvestigings plaasgevind het, het veroorsaak dat baie produktiewe plase tot n produksie stilstand gekom het. Die feit dat die plase in die meeste gevalle nie meer produktief geproduseer het nie en totaal gedegradeer het, het my geïnspireer om n verskil aan hierdie situasie in die RSA te maak. Geen passasier sal sy lewe in n vliegtuig waag met n emerging vlieënier in die stuurkajuit nie. n Mens wat op grond gevestig word om daar te boer en dus n bydra tot voedselsekuriteit in n land, in die RSA, wil lewer moet iemand wees wat die vermoë het om sy grond progressief te kan benut om n bydra te lewer tot voedselproduksie. Daar moet duidelik onderskeid getref word tussen die vestiging van mense op grond en die vestiging van boere op grond. Wanneer mense op grond gevestig word moet hulle nie op produktiewe landbougrond gevestig word nie. Die staat het n verantwoordelikheid om vooraf deeglike impakstudies te doen oor die tipe vestigings aangesien die mense naby gebiede gevestig moet word waar hulle maklik toegang het tot werk waar hulle n inkomste kan genereer om huis en haard in stand te hou. 3

4 Grond is duur en die koste om n persoon op grond te vestig is nog duurder. Die grond mag wel baie waardevol wees, maar sonder infrastruktuur, insette en middele om mee te boer kan geen boerdery ekonomies of winsgewend op grond plaasvind nie. Die koste van infrastruktuur, boerdery werktuie, insette, vee ensovoorts kos deesdae meer en in baie gevalle veelvoudig meer as die grondwaarde van n plaas. n Boer wat op grond gevestig word, moet beslis aan sekere standaarde voldoen anders gaan sodanige vestiging slegs n futiele oefening wees waar baie geld, tyd en energie vermors gaan word en die staat n tekort skep aan voedselproduksie. Die boere wat dus gevestig behoort te word, behoort dus almal kundig te wees aangesien hulle sukses op die plaas gaan afhang van hulle vermoë om by omstandighede aan te pas en die wil het om met alles tot hulle beskikking, elke krisis te bestuur en kreatief en beredeneerd progressief te ontwikkel in die boerderybesigheid. Dit beteken dat hulle selfstandig en onafhanklik hulle eie ekonomie en finansies sal moet kan skep en kan bekom om sukses te kan behaal as boer om sodoende volhoubaar oor tyd op grond, op hul eie plase winsgewend te produseer. Verder moet die begrip volhoubaar in hierdie konteks begryp word as die vermoë van n persoon om konstant n groei in inkomste te genereer sodat hy/sy oor n redelike periode hom/haar ekonomies te kan onderhou. Dit beteken n ontwikkelende graan-, groente-, beesof kleinvee boer is n volhoubare boer as hy in staat is om jaarliks voldoende graan, groente of vee te kan produseer en te bemark sodat hy in staat is om jaarliks sy huishoudelike onderhoudskostes, lewensmiddele en sy uitgawes, sy leningverpligtinge te delg op so n wyse dat hy jaarliks steeds progressief vorder. Daar is indringend gekyk na boervestigings in die verlede en ek was self sedert 1996 intensief gemoeid met die identifisering, advisering, ondersteuning en opleiding van veral Swartmense oor bykans al die provinsies van die RSA behalwe die Weskaap, wat aangedui het dat hulle boere is of wil boer. Ek het aanvanklik al die belangstellendes in studiegroepe oor al die agt provinsies georganiseer en sodoende uiteindelik selfs meer as mense jaarliks bereik met nuusbriewe in hulle eie tale, hulle ingelig en geleer tydens boeredae, opleidingskursusse en het soveel as tot oor die 100 daagliks telefonies of op kantoor van advies voorsien tydens my dienstydperk by Agri Noordwes, NOPO[Nasionale Olie 4

5 Produsente Organisasie] en sedert 1999 Graan Suid-Afrika en in n minder mate gedurende my diensperiode by Eerste Nasionale Bank en NWK Beperk. Almal wou toegang kry tot fondse. Ek het baie gou agtergekom dat baie min van die mense eintlik die vermoë het om n sukses van boerdery te kan maak en dat dit nie sinvol is om aan almal dieselfde tipe dienste en opleiding te verskaf nie. Die wat bewys gelewer het dat hulle suksesvol is met die boerdery wat hulle bedryf het, is geïdentifiseer en so is elke persoon geanaliseer en is n poging aangewend om aan hulle behoeftes te voldoen. Die wat die potensiaal vertoon het dat hulle kommersieël sal kan boer is veral gemotiveer om boeredae en opleidingskursusse by te woon om hulle vaardighede te slyp as graan- of veeboer. Die ander is aangemoedig om in hulle erwe tuis te begin om hulle eie groente-, vrugte- of werfhoenderboerdery te begin om voedselsekuriteit tuis te verbeter. Daar is aanvanklik een dag maandeliks uitgesonder waartydens die laasgenoemde groep maandeliks opleiding ontvang het in groenteverbouing en metodes om met dit wat hulle besit of waartoe hulle toegang het, n inkomste te probeer genereer. Hulle is onder andere geleer hoe om groente te verbou, te verwerk en te bemark, om werfhoenders te vermeerder, met braaikuikens te boer op klein skaal en slaghoenders en eiers te verkoop. Die wat oor n bok of koei beskik het, is aangemoedig om die diere te melk en van die melk te verkoop. Uit die opleiding het enkele persone daarin geslaag om so te groei dat van hulle begin groente lewer het aan groentewinkels en daar was selfs enkeles wat groente en vrugte begin inlê het en verkoop het aan ander. n Man en vrou van Ntsweletsoku, n dorpie naby Zeerust, mnr. en mev. Tshweu, het n baie suksesvolle braaikuiken eenheid aan die gang gekry vir tuisverkope. n Ou vrou van Silverkrans, mev. Senelo, het die gemeenskap gehelp om vrugtebome in die erwe te plant, groentetuine te vestig en sy het vrugtesappe begin maak van die mango s, lemoene en suurlemoene in haar erf. Sy verkoop die sap aan die skoolkinders en lede van die gemeenskap. n Ander vrou in Kanana naby Rustenburg, mev. Emily Ntsimane, het n florerende besigheid begin deur daagliks kos van die groente wat sy produseer en braaikuikens wat sy gegroei het of aangekoop het, te berei wat sy by drie skole tydens pouses as verwerkte kos verkoop het. Uit die analise van die verskillende groepe se profiele is daar uiteindelik bepaal watter groep of groepe die potensiaal het om kommersieël te kan boer. Uit die analises van die 5

6 verskillende groepe se profiele en resultate is n model aanvanklik ontwikkel om te bepaal hoe n persoon en sy beskikbare lande moet lyk aan wie n finansiële instansie met gemak geld sal kan leen om produksie insette vir n produksie seisoen te voorsien. Die model is getoets en is sedert 2002 jaarliks aangepas om die risiko gevalle te probeer uitskakel. Dit het later ook duidelik geword dat natuurtoestande soos droogtes, koue, hael, oormatige reën en oorstromings n negatiewe impak het op die suksesvolle kandidate. Dit is daarom belangrik dat die suksesvolle kandidate toegang het tot n goeie werkbare, boervriendelike insetversekeringstelsel. Daar word maklik teen die boere gediskrimineer, veral as gevolg van onkunde van die kant van die boere en die impak van die nie verstaan nie van die fynskrif, gebrek aan hulpvaardigheid asook die onbevoegdheid van amptenare van versekeringsmaatskappye. Daarom moet die versekeraar se reëls baie duidelik aan die boere uiteengesit word en moet toegesien word dat hulle nie benadeel word deur onbekwame versekeringsamptenare wat nie baie simpatie met die boer het nie. Byvoorbeeld, n bepaalde boer het op twee aparte honderd hektaar lande sonneblom aangeplant. By die een land het hy n bogemiddelde opbrengs geoes terwyl hy by die ander land n baie swak opbrengs verkry het. Die boer het die versekeraar gekontak om teenwoordig te wees met die stropery van die beter aanplanting van land een om te bepaal of die opbrengs aan die vereistes voldoen. Die versekeraar deel hom mee dat hy die land maar kan stroop aangesien hy nie n tekort voorsien nie. Die boer stroop en dit is duidelik dat hy nie op land een kwalifiseer vir n eis nie. Toe die boer land twee stroop is die opbrengs baie swak en hy vind dat hy met die twee lande se gemiddelde opbrengs saam nou onder presteer het en dus kwalifiseer vir n versekeringseis en uitbetaling. Sy uitbetaling is geweier omdat hy die eerste land gestroop het sonder dat n versekeringsamptenaar teenwoordig was en daar is beweer dat die boer fouteer het. Op soortgelyke wyse en met enkele variasies word baie boere gepenaliseer en dan werk versekering beslis nie onder sodanige omstandighede vir boere nie. Die model om graanboere te identifiseer wat die potensiaal het om volhoubaar graan te verbou is veral sedert 2004 met groot sukses gebruik om boere te selekteer wat die potensiaal het om suksesvol graan te verbou. Meer as 90% van die 25 boere wat 6

7 gedurende die 2004/2005 produksie seisoen deur Eerste Nasionale Bank finansier is om graan te verbou, het daarin geslaag om al hulle verpligtinge na te kom. Die wat suksesvol was het ook in die daaropvolgende jaar daarin geslaag om hulle produksielenings suksesvol terug te betaal. Die Eerste Nasionale Bank model van n minimum prysvasstelling en insetversekering het beslis vir die boere gewerk. Die versekeraar was ook meer gebind om verliese aan boere uit te betaal. Gedurende 2005 het ek en my kollega David Mashiloane by Eerste Nasionale Bank daarin geslaag om met behulp van finansiering deur Eerste Nasionale Bank boere te finansier om hul eie grond te koop. n Model is ook ontwikkel om n potensiële plaaskoper te identifiseer wat suksesvol op sy/haar eie plaas gevestig sal kan word. Teen 2010 was reeds meer as 40 boere suksesvol op hul eie grond gevestig en was daar reeds vier boere wat hul eerste plaas suksesvol afbetaal het en drie van hulle het toe reeds n tweede en een n derde plaas suksesvol aangekoop. Die model om potensiële boere te identifiseer wat suksesvol op hul eie plaas gevestig kan word, is ook sedert 2007 deur die Departement Grondsake gebruik en is suksesvolle plasings deur die samewerking gedoen. Beide die modelle word in hierdie studie breedvoerig uiteengesit en bespreek. Suksesverhale word in HOOFSTUK 4.3 as bewys van die suksesse wat met hierdie modelle reeds behaal is, bespreek. 7

8 1.2 DIE DOEL VAN DIE STUDIE Die doel van hierdie studie is om modelle te ontwikkel wat gebruik kan word om boere te identifiseer wat die vermoë het om ekonomies volhoubaar graan te produseer asook om boere te identifiseer wat suksesvol in hul eie boerdery of op hul eie grond gevestig kan word. Die modelle is n hulpmiddel om die regte kandidate te identifiseer om sukses in die landbou met graanverbouing en boervestiging te verseker. Die modelle sal die finansierder help om die regte kandidate te selekteer wanneer graanboere aansoek doen vir produksie insette of wanneer n boer aansoek doen om finansiering om n plaas te koop. Met behulp van hierdie modelle kan baie vinnig vasgestel word of die boer aan die vereistes voldoen om vir finansiering te kwalifiseer vir produksie insette en of hy/sy finansierbaar is om op eie grond gevestig te word. Die modelle is dus meganismes om die finansierings instansie, die Landbou Maatskappy of Departement Landbou [Staat] te help om nie mense te finansier wat nie die vermoë het om suksesvol as graanboer te presteer nie asook om slegs die mense te finansier om op plase gevestig te word wat n bogemiddelde kans op sukses het as boer op sy/haar eie grond. Daar is reeds verskeie studies deur n verskeidendheid navorsers gedoen oor graanverbouing asook oor boervestiging en daarom is dit belangrik om in hoofstuk 2 n literêre en historiese oorsig te gee oor werk wat reeds gedoen is oor hierdie onderwerp, asook om n histories oorsig te gee van graanverbouing en boervestiging in die RSA. In hoofstuk 3 word navorsingsmetodes en spesifiek die gevallestudiemetode as die metode van navorsing bespreek en n analise van die profiel van die ontwikkelende graanboere word breedvoerig uiteengesit waarna die twee modelle om die boere te identifiseer as graanboer en as boer wat op eie grond gevestig kan word uiteengesit en bespreek word. In hoofstuk 4 word die modelle ingespan en getoets en verskeie gevallestudies dien as bewys dat die modelle beslis die sleutel tot suksesvolle boer identifisering en boervestiging is. 8

9 In hoofstuk 5 is die gevolgtrekking dat, wanneer hierdie modelle gebruik sou word om boere te identifiseer, die staat en finansiële instansies miljoene Rande sal spaar en dat die risiko van die pynlike vermorsing van geld en die vernietiging van infrastruktuur wat tot op datum plaasgevind het in die RSA, iets van die verlede behoort te wees en beslis die land op n gesonde metode van boervestiging en voedselsekuriteit behoort te plaas. Die gevolgtrekkings en aanbevelings behoort die aandag van finansierders en die amptenare wat te maklik staatsgeld verkwis te kry om voortaan verantwoordelike finansiering van nuwe toetreders tot graanverbouing en boervestiging te doen om sukses in landbou ontwikkeling in die RSA te verseker. 9

10 HOOFSTUK LITERêRE EN HISTORIESE OORSIG In Lombard et.al (2006:3) van Marc-Dev and Associates van die Universiteit van Pretoria se An instrument for the prediction of farming success risk analyses for financial institutions het hulle bevind dat The relative low success rates that were obtained in South Africa, as well as in most parts of Africa, with the settlement of commercial farmers, as well as the varying degrees of success between different kinds of land reform projects, gave rise to the perception that there must be a series of multidimensional contributing factors which contribute to success. Hulle beweer ook dat criteria that are used at the moment (if any), are by no means objective and trustworthy, but are based on personal rules and prejudice, rather than on scientific founded grounds. They can rather be seen as possible considerations to be kept in mind during the implementation of RDP principles. Hulle beveel dan ook aan dat any system that will be used to improve the chances of success, should be excluded from the personal prejudice of any decision maker. Lombard et.al (2006:4) Die verdere motivering vir hulle vir die implimentering van n selection criteria or corrective screening instrument, is the fact that a more even distribution of welfare as well as other objectives cannot be obtained unless the resources are allocated to the most productive users. Land allocation can thus only be rational if the potential productive users (leaders amongst the groups), are identified in a pro-active manner. These pro-active actions will also lead to a significant contribution towards the Accelerated Growth Programme (Asgi.SA). Lombard et.al (2006:4) Hulle voel die aangewese kandidate is daardie applicants, who can adhere to all the management skills of an entrepreneur, so that they can survive economically, and make a financial success from their farming enterprise (project). Lombard et.al (2006:4) Lombard et. al. (2006:11-12) beweer dat results have shown that the thirteen variables mentioned below, will declare 89,98 percent of the variation in farming success. Die 10

11 dertien instrumente oorgeneem uit die Engels is: Farming experience General artisan experience Aspirations Perception of interrelations Willingness to take risks Perception of pre-conditions for project settlement Perception of relative value of records Perception of factors that prohibits the person to farm or manage in an optimum manner Profit orientation before farming Percentages of total time spent to manage Degree of accepting tribal decisions (traditional behaviour) Openness to advice from fellow farmers (and to undergo training) on farming related issues Openness to advice from fellow farmers (and to undergo training) on general issues Lombard et. al. (2006:13) meen dat the pre-requisite for successful development, is the feeling of pride of ownership. This pride can only be perceived if the participants have the right to make decisions themselves regarding their own lives. They can however not make meaningful decisions if they are not empowered to do so. It is therefore an important part in the whole development strategy, that the participants in settlement / land reform projects should be selected / screened in an objective, proactive and accurate manner, after which a specific empowerment or capacity building and mentoring strategy should be designed and implemented. Hulle is van mening dat dit slegs moontlik is as die potensiële kandidate geselekteer is op die basis van die uitkomste van die screening instrument. Wat die volgende punte uitsonder as strategiese stappe om sukses in boerdery te verseker, volgens Lombard et.al (2006:14) is naamlik: Selection/screening of applicants (for new or revitalization projects / financial assistance) 11

12 Developing of empowerment and capacity building strategy (extension), and the formulation of support services strategies or pre-conditions for financial assistance Implementation of capacity building / revitalization strategy / activities for which finance was required Empowered selected / screened participant to make decisions on farm model alternatives Project implementation after decision was taken by empowered participant Most prosperous selected / screened participant to manage implementation phase(s) Participant to take responsibility for decision making outcomes Feeling for ownership Pride Success Koos van Zyl het vir baie jare by die Landbou Kredietraad gewerk as hoofbestuurder en voorsitter, waar hy nou betrokke was by die vestiging van nuwe boere. Hy het gedurende 2006 by Agri SA n lesing gegee oor die onderwerp: Selection criteria for new farmers: a generic perspective. (Van Zyl 2006:1) Hy het die vraag gevra: Selection criteria, why do we want to do it and what is the value? Hy (Van Zyl 2006:2) het die volgende punte uitgesonder en indringend bespreek: Productive use of land Economic advantage Capital input per individual Image of agriculture Financial institutions Hy het die Pre - and post settlement of farmers beskou as n Package deal. (Van Zyl 2006:3-4) Dit was vir hom belangrik dat die kandidate ten opsigte van die volgende punte geevalueer moes word: Screening of applicants 12

13 Financial planning and service Farming infrastructures Equipment Livestock Education Training Marketing business and opportunities Hy het ook gevoel dat daar bepaalde exit programmes in plek gestel moes word waar kandidate opleiding en die verkryging van vaardighede in ander sektore van die landbou of landbouindustrie moet kan opdoen. Die Potential screening criteria (Van Zyl 2006:6-10) wat hy identifiseer het was die volgende: What makes a person a farmer? Lifestyle or the heart Level of education Overall knowledge Skills and previous employment Training and the ability to be trained. Age and state of health Farming background Financial situation (Balance sheet) What is the own contribution the applicant can bring Off farm income Marital status Number of dependants Criminal record Physical disabilities Plan (own business plan) how he or she sees the land in question (this plan to be refined by qualified persons) 13

14 Handholding by experienced and qualified persons i.e. mentors, extension officers, agribusinesses and commercial banks Koos van Zyl het aanbeveel dat daar verdere navorsing gedoen word en dat riglyne opgestel word vir provinsiale affiliasies wat op seleksie komitees dien van die Department Landbou en Grondsake. In sy samevatting het hy gesê dat farmers settlement is a long and protracted process, like bringing up a child. Hy het ook gewys op verskeie sukses stories soos die Vaalharts en Rietrivier skemas en gesê, there is no need to re-invent the wheel. Hy het sy lesing afgesluit that it can be most gratified if this process can be professionally approached. (Van Zyl 2006:13) Gedurende die 1970s en 1980s het die Wêreldbank die konsep gehuldig dat landbou projekte die cutting edge was van ontwikkeling. (Verschoor 2003:10) Aldus Verschoor, (Verschoor 2003:10) this assumption greatly diminished during the late 1980s and early 1990s due to a low apparent success rate. Verschoor (2003:10) kom tot die gevolgtrekking dat hierdie projekte largely failed, due to insufficient attention to social realities and little capacity building. Hoewel die projekte hoër opbrengste tot gevolg het, meen Verschoor(2003:10) dat this was often not sustained. Projekte was egter slegs suksesvol wanneer dit deur kundiges bestuur en aktiwiteite deur kundiges uitgevoer is. Sodra die kundigheid verdwyn, het die sukses en die volhoubaarheid van projekte daarmee saam tot niet gegaan. Die vraag is: Is dit dan nie beter om suksesvolle gewasproduksie te verseker deur kundige projekbestuurders om voldoende kos vir die volk te produseer nie? Ons sou insgelyks ook kon sê, hoekom gaan ons nie voort op die wyse wat tot op datum gevolg is nie? Boervestiging was nog nooit n eenvoudige opdrag nie en het nog nooit sonder meer mislukkings as suksesse plaasgevind nie. Geen mens sal egter meester van n situasie kan word as hy/sy nie toevertrou kan word om in beheer van n situasie te opereer nie. Dit is egter ook baie onverantwoordelik om iemand wat nie kan swem nie in die middel van n dam te gooi en dink hy sal kan uitswem. Die sogenaamde 14

15 suksesse wat behaal is in die tuislande met graanproduksie na die ontstaan van die tuislande in die laat 1970s, was geskoei op n projekbestuurstelsel waar kundiges in beheer gestel was van die operasies. Toe die kundiges onttrek is, het die totale stelsel in duie gestort. In n boer lê die somtotaal van n verskeidenheid kundighede opgesluit. n Boer moet praktiese boer kan wees, bestuurder, ekonoom, boekhouer, onderwyser, sielkundige, mediese versorger, visionêr en dan moet hy ook die karakter hê om te kan volhard sodat geen krisis of ramp ooit vir hom/haar te veel is nie. Gedurende die Tuisland era in die RSA is boere gevestig en is daar met redelike sukses graan geproduseer. Daar was n kundige voorligtingstelsel en n ontwikkelingsbestuursdiens in plek soos Agricor wat gedurende 1986 gestig was en graanverbouingsaktiwiteite is bestuur deur kundige personeel wat op n projekbasis vir boere hulle graan verbou het en gehelp het met bemarking. Boere het maklik toegang tot fondse gekry maar ten spyte van die redelike sukses wat met graanverbouing onder toesig en ondersteuning van Departement Landbou behaal is, is lenings van indiwiduele boere nie konsekwent terugbetaal nie. Na die verdwyning van die projekbestuurders tydens die oorgang na die nuwe regeringsbestel van 1994 het graanverbouing insgelyks afgeplat en het dit ook gou duidelik geword dat die finansiële instellings soos Agribank en BNDC se vermoë, om vir die Ontwikkelende boere produksielenings toe te staan, uitgeput geraak het, omdat die grootste gros van die boere aan wie lenings toegestaan is, nie hulle lenings terug betaal het nie en by baie van die boere het die verwagting bestaan dat die skulde deur die nuwe regering afgeskryf gaan word. Die afskaffing van die rade soos die Mielieraad, Oliesaderaad ensovoorts het die vryemark en vryehandel in graanprodukte ingelei, wat geweldige druk op die ontwikkelende boere geplaas het om hulle graan vir die beste moontlike pryse te bemark. Onkunde en die onvermoë om self te kan bemark asook die feit dat weinig van die boere op daardie stadium die vermoë gehad het om die bemarkingsmeganismes soos verskansing van pryse of om n prys tydig vas te maak 15

16 te kan doen, het die boere uitgelewer om hoofsaaklik met oestyd, wanneer die prysvlakke van graan gewoonlik op sy laagste is, hulle graan te verkoop. Die lenings wat aan hulle toegestaan is, was hoofsaaklik voldoende om die graan in die grond te kry en daar was geen fondse beskikbaar om nasorg, onkruid- en pesbeheer of die bemarking van hulle graan tydig te doen of so te bestuur dat hulle beter pryse vir hulle produkte kon verseker nie. Baie min indiwidue het daarin geslaag om jaarliks middele te genereer om graan self te verbou en selfs Landbank wat n R sagte lening sonder sekuriteit ingestel het om Ontwikkelende boere in staat te stel om boerdery aktiwiteite te stimuleer sonder om veel aandag aan die kandidate en hulle vermoëns te bestee, het reeds baie gou besef dat die risiko om aan ontwikkelende boere geld te leen, baie hoog is en dat selfs meer as 85% van die lenings wat jaarliks toegestaan is, nie terugbetaal word nie. Na 1994 is mense op verskeie wyses op grond gevestig met hoofsaaklik ramspoedige gevolge. Groepe van tot n duisend en selfs meer is op grond gevestig waar enkele Blanke boere voorheen geboer het. In enkele gevalle het indiwidue daarin geslaag om grond te bekom wat hulle meer suksesvol benut het in vergelyking met die ander modelle van grondeienaarskap van die staat. Kleiner groepe van twee tot tien en in sekere gevalle selfs groter groepe het saam grond aangekoop met behulp van die LRAD hulpskema wat deur die regering in plek gestel was. Bykans al die plase waarop groepe gevestig is, is tot niet of is in n proses om tot niet te gaan omdat daar geen volhoubare ekonomiese aktiwiteite plaasvind nie en omdat daar gewoonlik meer stryd onderling onder die lede ontwikkel as dat enige sinvolle plan van aksie in plek gestel is. Die meeste lede eis n voordeel, inkomste van die plaas, wat net nie moontlik is nie, veral nie as die bestuurders nie kundig is om die plase te bestuur nie. Van die eerste plase wat toegeken is, is die infrastruktuur reeds afgebreek en verkoop vir n inkomste en het die plase voor die voet agteruit gegaan sedert die dag dat die nuwe eienaars op die plase gevestig is. Verdere faktore wat bygedra het tot die mislukte mensevestiging, is die onvermoë en 16

17 die gebrek aan praktiese boerdery ervaring van die departementele amptenare asook hulle onbeholpenheid om tydig mense op plase of boere by te staan. Die staat se ondersteuningsprosesse vir boere kom te laat en baie geld word onoordeelkundig gemors wanneer boere wel gehelp word. Daar is ook gevind dat amptenare wat boere help om fondse te bekom om hulle plase te ontwikkel eerder poog om n deel van die fondse vir hulleself te kry deur hul eie familie of vriende aan te stel om die draad te span, die hok, kraal, dam of stoor te bou, deur gebruik te maak van n BK of maatskappy waarin hulle n vinger het. Op die wyse kry die boere weinig voordeel van n fonds wat hulle lewe op die plaas behoort te verbeter. Die mense of boere wat gevestig is, word nooit geleer om selfstandig hul eie ontwikkelinge te vestig op hul plase nie. Die dienste wat so gelewer word het in die meeste gevalle nie n 25% waarde toevoeging op n plaas nie en verdwyn die grootste gedeelte van die geld wat bewillig is vir n projek in die hande van die sogenaamde diensverskaffers wat die dienste aan die boer gelewer het. Boere moet leer om self te doen en nie te wag dat die staat alles vir hulle doen nie. Dit is nie die staat wat boer nie. Nadat verskeie van die plase waarop groepe mense gevestig is, besoek is en n poging aangewend is om met die groepe te probeer werk met die doel om die modelle lewensvatbaar te probeer kry, is gevind dat die groepe slegs saam staan totdat hulle grond bekom het. Sodra hulle die grond moet benut om n lewensvatbare inkomste daarop te genereer, begin die stryd met mekaar en veg hulle met mekaar totdat alles vernietig is. Dit is ook onmoontlik dat 100 mense of meer n bestaan moet maak waar een of twee boere in baie gevalle n sukkel bestaan gevoer het. Hoewel die regering tans op die wyse baie mense op grond vestig, het die grond nie die potensiaal om vir die mense n lewensvatbare opsie te bied of om vir hulle kos in die mond te sit nie. Die grondhervormingsprogram van die huidige regering in Suid-Afrika het sedert 1994 gereeld van doelwit en gedaante verwissel sonder dat sinvolle of suksesvolle 17

18 boervestiging bereik is. Die onvermoë van die amptenare van die Departement Grondsake Land Affairs en nou Rural development and land reform om grond wat aan hulle aangebied word binne redelike tyd aan te koop is sekerlik een van die hoofredes dat die program nie op dreef kom nie. Daar bestaan net nie die vermoë om n transaksie binne die bestek van drie maande af te handel nie. Wanneer dit egter tog gebeur is die kanse dat een of ander ongerymdheid plaasgevind het, baie goed. Die meeste amptenare van die Departement weet bitter min van boerdery af en die sogenaamde landboukundiges wat die aanbevelings doen, het geen rekord dat hulle ooit suksesvol was met enige boerdery onderneming nie. Die nasorg van boere wat gevestig is, is ook baie onvoldoende en hulp bereik die boere gewoonlik te laat. Die faktore wat negatief inwerk op die wat op grond gevestig is, kan as volg saamgevat word: Die mense is nie vooraf wetenskaplik geevalueer of gekeur om as boere gevestig te word nie Mense is op plase gevestig sonder dat vooraf bepaal is dat die bepaalde plaas n ekonomiese eenheid is Mense is op plase gevestig sonder die middele om te kan boer Daar is aanvaar dat as n persoon op n plaas gewerk het, hy die vermoë het om te kan boer Mense is op grond gevestig wat geen ervaring of vaardigheid as boer het nie Groepe is gevestig sonder dat vooraf n analise gemaak is of dit n volhoubare proses van boervestiging is al dan nie Grond is aan mense gegee sonder dat n bewese besigheidsplan opgestel is wat uitvoerbaar is Besigheidsplanne is ten duurste deur sogenaamde kundiges opgestel wat self geen rekord of n geskiedenis van boerdery het nie Nadat mense op grond gevestig is, het geen volhoubare ondersteuning verder plaasgevind nie Mense is aan hulle eie genade en vermoëns oorgelaat om hulle boerdery poging te laat werk 18

19 Hulp bereik die mense/boere gewoonlik te laat en dan moet buite kontrakteurs dienste lewer wat gewoonlik die grootste gedeelte van die finansiële hulp wegvreet Mense word nie bemagtig, opgelei of toegerus om hulle boerdery onderneming suksesvol te kan bedryf nie Op hierdie stadium is dit duidelik dat daar nog nie veel van die navorsing gebruik gemaak is deur van die rolspelers om n positiewe verskil te weeg te bring by die finansiering van graanboere en die vestiging van boere nie. Die staat deel nog steeds geld uit aan boere ongeag of hulle n sukses van graanboerdery maak of nie. Die geld en insette bereik die boere ook nog steeds te laat. Daar is weereens insette vanjaar eers op 23 Desember 2010 by graanboere afgelaai met die veronderstelling dat hulle moet begin met grondbewerkings, n week voordat mielie aanplantings in die Noordwes provinsie moet stop. Groepe mense, ongeag hulle verwantskap, word steeds in 2010 saam op grond gevestig en daar word geglo dat hulle nou saam suksesvol gaan boer op grond. Die lede van die bepaalde groepe het ook aan my erken dat hulle nie almal saam trek nie en dat baie van die lede niks doen nie. Hulle onbeholpenheid het my getref en die manier hoe hulle beplan het om beeste aan te koop vir hul boerdery, het my laat besef dat dit nog nie die einde van die vermorsing van staatsgeld is nie. Dit is egter verblydend dat finansierings instellings soos kommersiële banke en Landbou maatskappye, beslis met groter omsigtigheid omgaan om boere en spesifiek Ontwikkelende boere te finansier. NWK Bpk konsentreer baie duidelik op die kommersiële Swart graanboer en die wat nie die vermoë het om te presteer nie, word nie finansier nie. Baie van die boere wat voorheen geidentifiseer is met die modelle wat ontwikkel is, word tans deur NWK Bpk finansier as graanboere. Standerd Bank sowel as Eerste Nasionale Bank finansier ook enkele van die boere wat met behulp van die model geidentifiseer is as graanboere. Dit is belangrik dat modelle ontwikkel word wat maklik en met sukses deur die staat en al die rolspelers in die landbou en landbou finansiering gebruik sal word om 19

20 suksesvolle boervestiging en die identifisering van tipe boerdery spesialiteite by kandidate te identifiseer om nuwe boere op so n wyse te identifiseer en te vestig dat boer identifisering en boervestiging n positiewe impak sal uitoefen op landbou, voedsel en veselproduksie in die RSA en dat daar geen verdere vernietiging van landbou grond, -infrastruktuur en hulpbronne sal plaasvind nie. Daar word in hoofstuk 3 gekyk na navorsingsmetodes en die gevallestudie metode om die profiel van die graanboer en uiteindelik ook die boer te beskryf waaruit die modelle ontwikkel is om boere te identifiseer wat die vermoë het om suksesvol te wees as graanboer en as boer op eie grond. 20

21 HOOFSTUK NAVORSINGSMETODES EN MATERIAAL Hoewel daar n verskeidenheid metodes en tegnieke is om inligting te versamel, is soveel moontlik persoonlike inligting oor elke boer sedert 1996 versamel wat betrokke geraak het by die Ontwikkelingsaksies van die organisasies waar ek gewerk het, naamlik Agri Noordwes, Nopo (Nasionale Olie Produsente Organisasie), Graan SA en later ook by ENB (Eerste Nasionale Bank) en NWK Bpk. n Vraelys is ontwerp, vergelyk Aanhangsel A, om inligting oor boere te versamel, te liaseer en ook om later te analiseer. In 1996 is n verskeidenheid name gebruik om die Swart boere te benoem soos emerging farmers, voorheen benadeelde boere, ontwikkelende boere en nog vele meer name is ingespan om die sogenaamde nuwe boere in Suid-Afrika te benoem. Hoewel ek die naam Ontwikkelende boer verkies het, gebruik ek eerder vandag die benaming boer vir die mense wat die kwalifikasie waardig is. My opdrag was om boere te identifiseer en aanvanklik te organiseer in boereverenigings, en boere groepe is gevestig. Boere is uiteindelik saamgesnoer in studiegroepe in n bepaalde gebied oor agt van die nege provinsies van Suid- Afrika. Elke studiegroep het n bestuur gehad, n adres en selfoonnommer. Daar is uiteindelik meer as 400 studiegroepe gestig wat maandeliks nuusbriewe ontvang het en ten minste twee maal per jaar saamgeroep was in n studiegroepvergadering of by boeredae byeengebring waartydens kennis oorgedra is oor die totale spektrum van graanverbouing, boerderybeplanning, - bestuur, rekordhouding, instandhouding van werktuie, finansiering, veeverbetering en vaardigheidsverbetering van die boere. Daar is daagliks letterlik meer as honderd boere op kantoor of per telefoon op versoek van advies voorsien. 21

22 Met my kennis van die Afrikatale (het Afrikatale bestudeer en doseer aan die Universiteit van Noordwes, Potchefstroom, Unisa, Onderwyskollege vir Verdere Opleiding en het ook by die Lehurutshe College of Education vir Swart studente klasgegee en was sedert Julie 1992 tot Augustus 1996 hoof van n hoërskool in die Swartwoonbuurt, Ikageleng in Zeerust.) en die mense in die besonder, het ek gevoel dat ek n verskil kan maak met die vestiging van dié boere in die nuwe pasgevestigde demokrasie in Suid-Afrika. Die taak het te groot geword, veral omdat bykans elke Swart mens wat in boerdery belanggestel het, die geleentheid aangegryp het om deel van n studiegroep te word en die studiegroepvergaderings en boeredae nougeset bygewoon het. Daar moes plan gemaak word om die regte boere van die ander te skei sodat die persone wat boere is of die potensiaal het om n boer te word meer spesiale aandag kon kry. Met behulp van die inligting wat ingesamel is en my kennis en ervaring van die mense het ek begin om hulle te klassifiseer. Daar is toe meer spesiale landbou opleiding aangebied aan die uitgesoekte groep en hulle lande is besoek en van hulle het betrokke geraak by proefaanplantings waar hulle ook hulle kennis oorgedra het aan die mense in hulle gebiede. Baie van die leierboere het begin betrokke raak om my te help om die boere te identifiseer. Deur goeie waarneming en die versameling van data deur middel van onderhoudsvoering en die gereelde analisering van die boere se denke, hoe hulle dinge beplan, doen en wat hulle bereik met hulle pogings, het my in staat gestel om n beter begrip te vorm van hierdie boere. Daar is toe n profielanalise van die boere ontwikkel waar ek gepoog het om elke lid in n bepaalde kategorie in te deel. Almal is ten opsigte van n verskeidenheid persoonlike aanwysers en vermoëns geklassifiseer in vyf groepe of kategorieë en die kategorieë is beskryf. Met behulp van die metode kon persone gouer in n kategorie ingedeel word en die regte besluit kon oor n persoon geneem word oor watter advies en leiding aan hom of haar gegee moes word. Dit was belangrik om te onderskei tussen die persone wat net die dae bywoon maar nooit rerig sal kan boer nie, die wat ernstig in boerdery belangstel en graag 22

23 sal wil begin boer, die wat al probeer boer het en die gevestigde boere wat advies verlang om die probleme waarmee hy/sy worstel opgelos te kry. Die doel met die profielanalise en katagorisering en klassifisering van al die boere met wie gewerk is, is gedoen om die boere met meer potensiaal uit te sonder en aan hulle meer gespesialiseerde dienste te lewer en om elke groep met meer begrip vir sy omstandighede en behoeftes te bedien. Dit was ook nodig om die stroom van besoekers en navrae vinniger te klassifiseer om nie vasgevang te word in n situasie waarin te veel tyd bestee word aan mense wat nie die potensiaal het om ooit te boer nie. Dit was juis belangrik om die boere met potensiaal uit te sonder en meer aandag en opleiding aan hulle te gee. Boere is geklassifiseer volgens prestasie, vermoëns, potensiaal, werklike vordering, verantwoordelikheidsin, verantwoordelikheidsgrense en volgehoue betrokkenheid by die Graan SA se ontwikkelingsaksie. Met die samestelling van die profiele het dit gou duidelik geword dat n persoon een jaar n toppresteerder is maar die volgende jaar weer nie insette het om met sy aktiwiteite voort te gaan nie. Dit was ook duidelik dat sommige jongboere baie potensiaal vertoon maar geensins toegang tot grond of werktuie het nie. Daar teenoor is daar die wat ten spyte van hulle agterstand plan gemaak het en wel daarin geslaag het om toegang tot produksiehulpmiddele te kry en wel suksesvol graan verbou het deur dienste te huur of deur hul eie dienste te verhuur om toegang tot insette te kry om n oes in te sit. Hierdie profiel analise is n poging om die boere en voornemende boere te analiseer met die doel om die persoon wat reeds kommersieël boer en die een wat die potensiaal het om kommersieël te kan boer te identifiseer om aan hulle gespesialiseerde opleiding en dienste te lewer sodat hulle gehelp word om hulle suksesvlakke te verhoog en dat hulle hopelik uiteindelik die boere sal wees wat kommersieël gevestig sal word op hulle eie, indiwiduele plase. 23

24 Daar is eers met die profiele van die toppresteerders gewerk en hulle is geanaliseer t.o.v. al die verskillende punte van evaluering. Daarna is die tweede groep geanaliseer en so aan tot die vyfde groep. Nadat n profiel van n bepaalde groep saamgestel is, is die volgende groep geanaliseer en getoets om te kyk in watter kategorieë hulle val. Die toppresteerder t.o.v. een evalueringsmeganisme is nie noodwendig die toppresteerder in die ander evalueringsmeganisme nie. D.w.s. n persoon kan uitstekend wees om die regte bewerkingspraktyke te kan toepas maar hy/sy het geen vermoë om sy eie finansies te bestuur of om goeie beplanning te doen nie. Elke persoon is subjektief geevalueer ten opsigte van die volgende eienskappe/vermoëns/evalueringsmeganismes op die vyfpunt skaal. Nadat almal in n bepaalde kategorie ingedeel is, is by benadering bepaal hoeveel persone persentasiegewys in elke kategorie val. By elke eienskap beskrywing is persone in vyf kategorieë ingedeel en beskryf. Die metode van navorsing wat hier beskryf is, staan bekend as die gevallestudiemetode en daarom is dit belangrik om die navorsingsmetode uit die oë van kundiges oor die metodiek te beskryf. 24

25 3.2 DIE GEVALLESTUDIE METODE Daar is volgens Merriam (1988:4) gevalle veral in die sosiale wetenskappe waar navorsers geinteresseerd is in insight, discovery, and interpretation rather than hypothesis testing. In sy verduidelikking wat n geval is stel Yin (1989: 22) voor dat the term refers to an event, an entity, an individual or even a unit of analysis. It is an empirical inquiry that investigates a contemporary phenomenon within its real life context using multiple sources of evidence. Volgens Anderson (1993:152) sien hy case studies as being concerned with how and why things happen, allowing the investigation of contextual realities and the differences between what was planned and what actually occurred. A case study is an empirical inquiry that investigates a contemporary phenomenon within its real life context when the boundaries between phenomenon and context are not clearly evident and in which multiple sources of evidence are used (Yin 1993:23). Die gevalle studie metode, as n navorsings instrument, voorsien n gedetaileerde en holistiese proses om die struktuur en gang van werklike lewensgebeure waar te neem. n Gevalle studie bring n mens so na as moontlik aan die onderwerp van ondersoek omdat direkte waarnemings in natuurlike omstandighede jou toegang gee tot subjektiewe faktore soos gedagtes, gevoelens en begeerstes van die mens. Any or all methods of gathering data from testing to interviewing can be used in a case study, although certain techniques are used more than others are (Merriam 1988:10). Volgens Merriam (1988:12) sluit die eienskappe van n kwalitatiewe studie die volgende karakteristieke in: Particularistic Dit beteken dat die gevalle studie fokus op n bepaalde situasie, gebeure, program of fenomeen Descriptive Dit beteken die eindproduk van n gevalle studie is n volledige beskrywing van die fenomeen onder studie Heuristic Dit beteken die gevalle studie verbreed die leser se begrip van die fenomeen wat bestudeer word en gee aan hom nuwe insigte en betekenis en verbreed sy ervaringsveld of dit bevestig wat reeds bekend is 25

26 Inductive Beteken dat in die meeste gevalle die gevalle studie leun op induktiewe beredenering. Veralgemenings, konsepte van hipotese ontstaan uit die evaluering van data in konteks Volgens Merriam (1988:20) is die fokus van die studie van die kwalitatiewe navorsingsmetode op die interpretasie en die betekenis van n bepaalde studie geskoei. Die gevallestudie metode is gebaseer op die versameling van inligting oor gevalle in die werklike lewensituasie en hoe die een geval met die ander vergelyk kan word. Daar is gewoonlik aspekte wat ooreenstem en ander wat weer verskil. Die resultate wat verkry word uit die gevalle wat bestudeer is, vorm n patroon van gebeure wat die navorser in staat stel om uiteindelik te kan voorspel watter aksies werk en lei tot sukses en watter werk nie en lei tot mislukking. Wanneer n groep graanboere se vaardighede en praktyke deur die jaar met mekaar vergelyk word, word dit duidelik dat bepaalde praktyke die sukses van sekere boere verseker en dat die wat nie die bepaalde patroon van praktyke volg nie, juis die boere is wat nie suksesvol in hulle ondernemings is nie. Daar is rekord van baie boere se vaardighede en praktyke oor die bestek van veertien jaar aangeteken en is daarin geslaag om die faktore te bepaal wat sukses sal verseker by n graanboer asook by n persoon wat die vermoë het om op sy eie plaas gevestig te word. Die voltooide vraelyste oor elke boer, wat hy/sy het en die rekord van wat hy/sy bereik het, is die navorsingsmateriaal wat my in staat gestel het om die profiel van die graanboer op te stel waaruit die modelle ontwikkel is om die potensiële suksesvolle graanboer asook die boer te identifiseer wat suksesvol op sy/haar eie grond gevestig behoort te kan word. 26

27 3.3 DIE BASIESE PROFIEL VAN DIE ONTWIKKELENDE GRAANBOERE 1. TIPE PERSOON 1 [1-2%] 2 [2-4%] 3 [4 8%] 4 [30 40%] 5 [43 46%] Selfstandig en Onafhanklik en Afhanklik, Afhanklik, vaardig Afhanklik, onafhanklik. beskik oor die onkundig maar maar onbekwaam onkundig en vermoë om te het die wil om te om selfstandig te opportunisties. groei tot leer en die boer. selfstandigheid. vermoë om te ontwikkel. 2. VAARDIGHEDE Kundig, Kundig, kan Woon bestuursvaardig, bestuur, opleidingskursus hardwerkend hardwerkend, se by. Berei finansieël vaardighede hulself doelgerig onafhanklik, kan soos bestuur, voor om besluite neem, beplanning en gestelde doelwit kan beplan en probleme oplos. finansies nog nie voldoende ontwikkel. te bereik. Goeie arbeids Weinig maar vaardighede maar ook nie bereid weinig bestuurs om te leer nie. vaardighede, swak Sal slegs beplanner, en betrokke raak as gewoonlik in hy iets uit die finansiële krisis. situasie kan kry. 3. AGTERGROND Beskik oor boerdery agtergrond. Het leierskap- en verantwoordelik e posisies beklee. Besit sy eie werktuie en/of diere en doen self dinge. Meer gewoond en bevry. Het n plaas of toegang tot die gebruik van grond. Beskik oor boerdery agtergrond. Het leierskap- en verantwoordelike posisies beklee. Besit sy eie werktuie en/of diere en doen self dinge. Hulle huur grond en is in n begin fase om grond op n permanente basis te bekom. Onervare maar n Arbeider wat vir Werkloos, wil beskik oor die ander werk, het nie net betrokke wil om te boer noodwendig die raak as iets en is baie vermoë om self te verniet gekry betrokke en bestuur en kan word. onderneem graag opleiding. selfstandig te werk nie. 27

28 4. OPLEIDING Van ouers Aktief besig om Woon aktief Het baie ervaring as Woon nie graag geleer. By opleiding te opleidingskursus arbeider maar is opleidingskursus Blanke boere onderneem. Is se by. Het onwillig en lui om se by nie. Beskik gewerk. ernstig om sy skoolopleiding opleiding te nie oor n visie Skoolopleiding boerderypraktyk en selfs onderneem. Glo hy nie. Volg n tot naskoolse e te verbeter. naskoolse ken alles beter. bestaans opleiding Beskik oor n opleiding leefwyse. ontvang. Beskik goeie begrip van ondergaan. oor eerste tot bestuur en derde grade na finansies maar skool. kort ondervinding. Skoolopleiding tot naskoolse opleiding. 5. ERVARING Baie ervaring as Kan op eie bene In n leer en Beskik oor praktiese Het nog nooit op werknemer en staan, etlike jare eksperimentele vaardighede maar sy eie gewerk as boer en ondervinding as fase. het n onvermoë om nie. Is n beskik goeie werknemer en op sy eie te meeloper wat kundigheid oor werkgewer. Het funksioneer en is nie kyk wat hy uit n bepaalde n gebrek aan betroubaar in sy situasie kan boerdery goeie diensverrigting nie. wen. fassette. Beskik bestuursvaardig- ook oor hul eie hede. werknemers. 28

29 6. GRONDPOSISIE Besit eie plaas. Toegang tot Het soms Het toegang tot Geen. Sal wel Bewerk of benut grond, huur toegang tot grond maar benut dit graag deel van groot grond op n grond, sal plan nie effektief nie. n groep hoeveelheid grond in vaste basis van ander. maak om grond te benut. grondbesitters word maar sal kommunale niks bydra nie. gebied. Sal slegs kyk wat gewen kan word. 7. PERSOONLIKHEID Selfversekerd doelgerig, Doelgerig, hardwerkend. Doelgrig, die wil om te werk en te Selfgesentreerd en selfsugtig. Kyk Onseker, luisteraar, hardwerkend Het nog leer. Neem wat hy/sy uit die meeloper, en nie individualisties ongeslypte besluite en voer situasie kan kry en baie goed eienskappe dit binne sy is gewoonlik baie verantwoordelik georganiseerd, maar beskik oor vermoë uit. praterig en nie nie. Leef van dag redelik tot goed ingelig. goeie organisasievermoëns. altyd eerlik nie. tot dag. Is minder indiwidualisties en meer sosiaal. 8. WERKTUIE EN GEBRUIKSVERMOË Beskik oor n Beskik oor n Het geen tot Het geen tot Geen tot enkele volledige stel voldoende stel basiese werktuie basiese werktuie werktuie. werktuie en werktuie wat in en n basiese tot en n basiese tot Hoofsaaklik goeie toerusting n redelik redelike vermoë goeie vermoë om daarop ingestel en is redelik tot toestand is. om dit te benut. dit te benut veral om te kyk hoe kan goed toegerus Beskik nie oor onder toesig. hulle uit situasies en word goed die finansiële voordeel trek. instand gehou. vermoë om sy werktuie in goeie toestand te hou nie. Geen tot basiese vaardighede. 29

30 9. VERANTWOORDELIKHEID Baie goed tot Goed tot baie Redelik tot goed Weinig tot redelik Swak. Afhanklik uitstekend. goed. maar riskant. en steun op ander. 10. FINANSIËLE VERMOË EN FUNKSIONERING Finansieël sterk Redelike Geen tot redelik. Kan nie goed met Kry en benut. Dink en selfstandig. finansiële Kan planne geld werk nie. Is nie aan die Bank geld en het vermoë. Bank maak en gewoonlik in n toekoms nie. Het n tjekrekening. geld en het n probeer hulself finansiële nie n Het n boekhouer.kom posisioneer vir verknorsing. Het bankrekening nie. boekhouer en is egter nog kort die toekoms. Het soms n rekening BTW aan finansiële hoogstens n maar wissel van geregistreer, en bestuursvaardig spaarrekening. bank tot bank. beskik oor n hede en trap goeie vermoë soms klei. Het n om te beplan en geld te bestuur. dinamies, wisselende, bankbalans. 11. TERUGBETAALVERMOË Baie goed tot Redelik tot goed Swak tot redelik Geen tot n mate. Glad nie. uitstekend 12. BETROKKENHEID BY GEORGANISEERDE LANDBOU Glad nie tot baie Redelik tot baie Raak graag Betrokke tot geen Slegs betrokke as betrokke. betrokke. betrokke en en baie daar iets uit te benut die wisselvallig en maak is of die geleenthede. opportunisties. moontlikheid bestaan dat gratis voordele verkry kan word. 30

31 13. ONKRUIDBEHEER Pas onkruidbeheer Skoffel, pas reeds In n leerproses. Geen. Geen. toe. Pas of beplan om Verwag iemand reeds chemiese chemiese beheer anders moet dit beheer toe. toe te pas. doen. 14. VORIGE WERKSERVARING EN POSISIE Was in n bestuursposisie beklee met baie verantwoordelikhe de. Het op sy eie selfstandig gewerk. Beskik oor kundige bestuursvaardighede. Het baie Min werkservaring Van min tot baie Geen tot baie min. werkservaring en het verantwoordelike posisies beklee. maar het die werkservaring as Neem nie graag begeerte om n arbeider. Het nie leiding nie en bydra te lewer. verantwoordelike onderneem geen posisies beklee nie. werksaktiwiteite nie. Volgens die profiel analise van die ongeveer plus boere met wie op daardie stadium gewerk is in al die provinsies van die RSA behalwe die Weskaap waar ek nie gewerk het nie, was daar in 2002 ongeveer 100 tot 220 boere wat as kategorie 1 boere geklassifiseer kon word. n Verdere ongeveer 220 tot 440 in kategorie 2 is suksesvol in hulle boerdery en kan met die nodige opleiding en ondersteuning groei tot selfstandige, onafhanklike boere wat kommersieël boer en as sulks selfstandig funksioneer en presteer. Die groep in kategorie 3 het beslis ook die potensiaal om te groei tot selfstandige boere. Hulle verteenwoordig ongeveer 440 tot 880 boere. Sou hierdie boere dus voldoende toegang tot opleiding ontvang en toegang tot grond en geld kry, sal hulle met die nodige ondersteuning n sukses kan maak van boerdery. 31

32 Die volgende faktore behoort n dramatiese impak op die sukses van die ontwikkelende boere te hê en die getalle van suksesvolle boere te laat toeneem in die RSA indien: die suksesvolle boere kon vestig as indiwidue op hulle eie grond die voorligtingsdiens n aktiewe ondersteuningsdiens aan hulle bied. Een voorligter moet vir maksimum tien Ontwikkelende boere aangestel word om hulle by te staan in hulle onderneming. Die voorligter moet n kundige persoon wees wat praktiese boerdery ervaring opgedoen het. Dit sal die aangewese uitkoms wees deur afgetrede boere wat n sukses van hulle boerdery gemaak het vir die diens aan te stel of die mees ervare voorligters vir hierdie poste aan te stel hulle opleidingskursusse bywoon wat handel oor die totale spektrum van die boerderyfassette wat hulle bedryf hulle grond kan aankoop en vir n periode van 5 jaar geen rente betaal nie. Dat hulle van die derde jaar begin terugbetaal op die plaas se koopsom. Dat hulle van die vyfde tot die tiende jaar hoogstens 5% rente op hulle uitstaande balans moet betaal en dat hulle van die tiende tot die twintigste jaar maksimum 10% rente op die uitstaande balans betaal en van die twintigste jaar tot die vyf-en-twintigste jaar markverwante rentekoerse moet betaal hulle volgens hul prestasie en vermoë toegang kry tot geld by Banke en dat hulle rentekoerse by Landbank vir n minimum periode van tien jaar nie 10% moet oorskry nie. [Boere wat nie presteer nie, moet binne twee jaar uitgewan word en vervang word met n nuwe suksesvolle aansoeker.] Die vierde en vyfde kategorie is mense wat nog ver te kort skiet om hulle eie bedryf te kan bestuur. Hulle kan deur vaardighede te verbeter hulle vermoë om n werksgeleentheid te bekom baie verhoog en sodoende as arbeidsmag n baie meer positiewe rol speel. 32

33 3.4 DIE MODEL OM BOERE TE IDENTIFISEER VIR EKONOMIES VOLHOUBARE GRAANPRODUKSIE Nadat die profiel analise opgestel is en die boere met behulp van die profiel analise geselekteer kon word, is die model ontwikkel waarvolgens die boere geselekteer kon word wat die vermoë het om suksesvol graan te verbou en sodoende deur n finansiële instansie finansier sou kon word. Daar is meer faktore wat n rol speel by die identifisering van n persoon om as graanboer geidentifiseer te word met die doel om hom/haar te finansier as bloot sy eie vermoëns en vaardighede. Daarom was dit noodsaaklik om ander diskriminerende faktore by so n model te voeg aangesien geen kundige graanboer sonder die regte grond, reënval, werktuie of toegang tot markte n sukses van graanboerdery sal maak nie. Die volgende faktore vorm deel van die model, naamlik: Grond: grondtipe, gronddiepte, grondstatus Gewasgeskiedenis: aangesien die herhaaldelike aanplantings van diesefde gewasse op dieselfde grond siektes en peste laat toeneem en grond uitput Reënval: jaarlikse en langtermyn gemiddeld Toegang tot trekkers en implemente: en die vermoë om dit reg te gebruik Bewerkingspraktyke: tydigheid van bewerkings, tipe bewerkings, kwaliteit van bewerkings en die vermoë om die korrekte plantpopulasie aan te plant vir n bepaalde gebied en reënval streek Onkruidbeheer: chemies en meganies en veral die kandidaat se vermoë om dit tydig te doen Risiko s: soos voëlskade, veeskade en diefstal Grondkartering: is sy/haar lande karteer en duidelik aanduibaar ten opsigte van lokaliteit en grootte 33

34 Akademiese geskooldheid: tot op watter vlak het hy/sy skoolopleiding ontvang en het hy/sy enige vaardigheidsopleiding ondergaan en is hy/sy byvoorbeeld opgelei as n werktuigkundige Landboukundige geskooldheid: het hy/sy enige skool of naskoolse opleiding by n tersiêre instansie ondergaan of spesiale kursusse in landbou gedoen of praktiese plaas of boerdery ondervinding opgedoen Bestuursvaardighede: het hy/sy enige bestuursposisies gevul of enige leiding geneem by n werk of gemeenskap; is hy/sy in staat om selfstandig en onafhanklik van enige hulp en ander rolspelers te funksioneer Finansiële bestuursvaardigheid: hoe lyk sy/haar geldsake en hoe bestuur hy/sy sy/haar finansies; beskik hy/sy oor n bankrekening en is hy/sy dalk al geregistreer as belastingpligtige; het hy/sy n persoon aangestel om sy/haar boeke te doen of is hy/sy in staat om dit self te doen Boerdery ervaring: hoe lank boer hy/sy al of plant hy/sy gewasse aan en wat is die suksesvlak van sy onderneming Bate en skuld situasie: het hy/sy geld in die bank of skuld hy/sy n verskeidenheid skuldeisers en hoeveel skuld hy/sy; hoe hanteer hy/sy sy/haar skuldeisers en hoe betaal hy/sy sy/haar skuld Skuldverhouding tot bates: indien hy/sy meer skuld het as 50% van sy/haar batewaarde, is die klient n risiko; die geskiedenis hoe hy/sy sy/haar laste bestuur teenoor sy/haar bates is ook n aanduiding wat die risikovlak van die kandidaat is Gemeenskapsprofiel: die mense in die gemeenskap waar hy/sy leef se opinie oor hom/haar is baie belangrik. Hulle ken hom/haar die beste. n Persoon wat bekend staan dat hy/sy ander indoen of benadeel moet glad nie oorweeg word nie. n Leier in n gemeenskap wat objektief kan staan teenoor sy/haar mense kan vir die doel gebruik word om die waarde van n persoon se profiel te bepaal Graanverbouingsgeskiedenis: hoe lank verbou die persoon al graan en wat was sy/haar sukses tot op datum. 34

35 Die model moet voltooi word terwyl die onderhoud met die voornemende kandidaat gevoer word. Die persoon se basiese inligting word ingevul op die vorm waarna die onderhoud begin. Vrae wat nie self deur die persoon beantwoord kan word nie, word later hanteer en by die punt ingeskryf. Sodra al die inligting ingevoer is sal n punt outomaties aan die kandidaat toegeken word in die kolom TOTAAL. Daar is gevind dat n persoon wat n punt behaal bokant 70 uit 100 in staat is om selfstandig al sy reëlings te kan tref en graan suksesvol sal kan verbou. Persone wat so n punt behaal, het reeds jare se ondervinding as graanboer en beskik oor baie vaardighede en is al goed geslyp as boer. Boere wat n punt tussen 60 en 70 behaal kan met die nodige ondersteuning, graan suksesvol verbou. Persone wat n punt bokant 60 behaal behoort met sukses finansier te word deur n finansiële instansie. Persone wat n punt tussen 50 en 60 behaal het baie ondersteuning en opleiding nodig om geslyp te word as graanboer. Persone in die kategorie het die potensiaal maar die staat behoort n rol te speel om hulle te help met die nodige insette en finansiële ondersteuning sodat hulle kan groei en ontwikkel as graanboere totdat hulle aan die vereistes voldoen om selfstandig te opereer as graanboere. Persone wat n punt minder as 50 behaal, behoort glad nie verder oorweeg te word as onafhanklike boere nie en behoort hulle eerder te bekwaam as arbeiders. 35

36 NAAM: VAN: ID: ADRES: SEL: TEL: PLAASNAAM: FAKTOR KRITERIA MOONT- LIKE PUNT MAKSI- MUM PUNT BEHAAL 1. Grond 1.1 Diepte (mm) < Klei (%) < > Verdigting Nee Ja Voedingstofstatus Baie laag -3 Medium 2 Optimaal Grondsuurheid Nie beperkend >20% beperk Plantvoeding en grondregstelling Voldoen nie aan riglyne nie -2 Sub optimaal 2 Voldoen aan

37 riglyne 3. Voorafgaande gewas (direk) Sonneblom / 1 Grondboontjies Mielies / Sorghum 2 2 Peulgewasse (N) 3 6 maande braak 4 12 maande braak Langtermyn jaarlikse reënval (mm) > Tydigheid van bewerkings 4 4 Altyd Soms 2 2 Nooit Plantpopulasie Optimum 3 3 >20% bogemiddeld 1 > 20% onder 2 2 gemiddeld Onegalige stand 0 7. Onkruidbeheer Goed swak -2 Geen -5 37

38 8. Eksterne risiko Geen Voëlskade -2 Diefstal -2 Diere skade Grondkartering Ja 5 5 Nee Bewerkings Primêre bewerkings Diepte (mm) metode Ploeg <250 1 Ploeg > Rip Spoor/Algeheel <500 2 Rip Spoor/Algeheel > Beitelploeg <250 2 Beitelploeg >250 3 Minimum bewerking Graanprysbestuur Verskans (markmeganismes) Waardetoevoeging 2 Geen Werktuie en implemente Trekker Werktuie Planters Spuit Gemeenskapsprofiel Nie aanvaarbaar -10 Aanvaarbaar

39 14. Akademiese 0 0 geskooldheid Gr 1-11 Gr12 1 Dip/graad Landboukundige geskooldheid 0 0 Geen kursusse 0-3 kursusse 2 >4 kursusse Boerdery ervaring 0-3 jaar geboer 1 3 tot 10 jaar 2 2 > Finansiële bestuur Swak 0 (Aankope) Redelik 2 2 Goed Skuld Geen Agribank -5 Landbank op -5 datum Landbank -10 agterstallig Kommersiële bank -5 op datum Kommersiële bank -10 agterstallig Koöperasie op -5 datum Koöperasie agterstallig

40 19. Bestuur algemeen Baie swak -5 Swak -3 Redelik 1 1 Goed 3 Uitstekend Bate waarde Minder as R R R R R R Skuldverhouding 75% en meer van -10 bates 50% tot 74% -5 25% tot 49% -3 1% tot 24% -2 Geen >15% bogemiddeld Opbrengs 0-15% bogemiddeld % 0 ondergemiddeld >15% -2 ondergemiddeld TOTAAL Daar is met meer as 400 boere gesprekke gevoer met die voltooiing van bogenoemde evalueringsmodel. Daar is hoofsaaklik gekonsentreer op die persone wat trekkers en implemente gehad het en reeds ervaring gehad het van 40

41 graanverbouing. Na die voltooiing van die evalueringsmodel vraelyste, is n seleksie gemaak uit die boere en is 23 boere in die Noordwes provinsie geselekteer om aan n graanverbouingsprojek deel te neem waar hulle insette finansier sou word deur Eerste Nasionale Bank. Twee kandidate is later bygevoeg om die getal vir die projek op 25 te bring. Op versoek van die president van NAFU in die Noordwes provinsie en op aanbeveling en versoek van Paul Morule wat in 2004 aangewys was as die Ontwikkelende graanboer van Graan SA, is twee kandidate toegevoeg tot die groep. Die een was die seun van die NAFU president en die ander man n afgetrede polisieman wat oor sy eie werktuie beskik het. Beide het wel volgens die evalueringsmodel vir graanboere gekwalifiseer, hoewel hulle n punt van net bokant 50 behaal het. Die boere het die geleentheid gekry om aan n projek deel te neem waar hulle elkeen minstens 50 hektaar sonneblom sou aanplant. Elkeen se grond is ontleed deur OMNIA en die nodige tekorte van landboukalk, gips en fosfaat is met behulp van die Noordwes regering aan die boere beskikbaar gestel om hulle gronde se status te normaliseer. Hulle het gelykwaardige toegang tot finansiering gehad en hulle het almal hulle eie werktuie gehad om grondbewerkings te doen. Die groep is almal goedgekeur om insetversekering te kry en hulle graan is vooraf vir n minimum prys vasgemaak. Hulle was self verantwoordelik om die pryse by Eerste Nasionale Bank se graanbemarkingsafdeling vas te maak wanneer hulle gevoel het die prys is vir hulle reg. Verskeie kursusse soos n graanverbouingskursus, trekker en implement hantering en graanbemarking is weer aan hulle aangebied en hulle het ook praktiese kursusse bygewoon en meegemaak om seker te maak hulle weet alles wat nodig is oor hoe om die werktuie reg te gebruik, hoe om n ploeg, planter en gifspuit te kalibreer. Na die eerste reën gedurende September/Oktober 2004 het die boere hulle lande bewerk. Van hulle het egter reeds na die vorige oes van die lande afgehaal is, gedurende die winter met primêre bewerkings begin. Daar is gereelde besoek aan die boere gebring en hulle is deurgaans gemonitor en geevalueer. Daar is 41

42 gedurende hierdie periode intensief gekyk na elke boer se besluite wat hulle neem, die tydigheid hoe hulle aksies uitvoer en die vermoë van elkeen hoe hulle, hulle ondernemings bestuur. Dit was ook belangrik om hulle met mekaar te vergelyk aangesien sommige van hulle ook ander werksverpligtinge gehad het en nie gereeld by hulle land gekom het soos die wat net geboer het nie. Uit die inligting wat uit die boere se prestasies en mislukkings verkry is, is die model wat ontwikkel is verfyn vir latere gebruik om boere te identifiseer om aan die projekte te kan deelneem. Deur die gebruik van die model is aanvanklik boere ingesluit by die projekte wat n punt net bokant 50 behaal het. Dit het egter later geblyk dat die boere wat onder 60 kry met die voltooiing van die vraelys baie ondersteuning nodig het en dat hulle juis die groep is wat nie jaarliks hulle verpligtinge konsekwent kan nakom nie. Tydens goeie produksie seisoene het soveel as 80% van die groep wel al hulle verpligtinge nagekom terwyl gedurende droë produksie seisoene ongeveer 80% nie die paal gehaal het nie. Na die droogte seisoen van 2006/07 was dit interessant om waar te neem dat die boere wat n punt bokant 60 behaal het met die model, mense is wat n plan kan maak en die volgende seisoen met min hulp n baie suksesvolle oesjaar beleef het. Die resultate van die groep van 25 boere word onder 4.2 bespreek. Die sukses wat reeds met die model behaal is om boere te identifiseer wat die vermoë het om suksesvol te wees as graanboere, word in verskeie gevalle studies onder 4.3 bespreek. Die meeste van die boere is tans kliënte van NWK Bpk, OBARO en kommersiële banke soos Standerd Bank en Eerste Nasionale Bank. Verskeie van die boere het ook al suksesvol hul eie grond aangekoop en van hulle het selfs hul eerste plaas suksesvol afbetaal. 42

43 3.5 DIE MODEL OM BOERE TE IDENTIFISEER VIR SUKSESVOLLE VESTIGING IN BOERDERY Nadat daarin geslaag is om graanboere suksesvol te selekteer met die model wat ontwikkel is om graanboere te identifiseer, het die behoefte ontstaan om ook n model te ontwikkel waarmee boere geselekteer kan word wat die potensiaal het om n sukses as boer op sy/haar eie plaas te kan maak. Uit ervaring en uit die kennis wat met die eerste model opgedoen is, was dit duidelik dat n persoon wat op n plaas gevestig word aan sekere vereistes sal moet voldoen anders gaan hy/sy net in die verknorsing beland. n Persoon kan nie met niks begin boer nie en iemand wat nie iets het waarmee hy op die plaas kan boer nie sal dit beslis ook nie maak nie. n Maandelikse inkomste of geld in die bank is n moet anders is dit n welsynsgeval wat probeer om n ekonomie te skep, iets wat totaal onmoontlik is. Dan is dit baie belangrik dat die persoon kennis en ervaring moet hê van die bepaalde boerdery wat hy/sy wil onderneem. Dit het egter ook duidelik geword dat n persoon wat nie bestuursvaardighede, n vermoë om n plan te maak of n sin vir verantwoordelikheid het, nie volhoubaar kan boer nie en baie gou begin misluk in sy pogings. Die gemeenskapsprofiel van n persoon is ook n baie goeie aanduider om n waarde bepaling van n persoon te maak. In die Swart en Gekleurde gemeenskappe is die waarde wat aan n persoon toegeken word betekenisvol aangesien dit n objektiewe aanduiding gee van moontlike krake in n persoon se karakter. Daar kan geen risiko s geneem word om die verkeerde persoon op grond te probeer vestig nie aangesien die verlies aan so n verkeerde plasing gewoonlik astronomies is en geen Staat kan dit bekostig om mense te vestig op grond wat n finansiële verlies vir die staat inhou nie. So n persoon sal ook geen bydra lewer tot voedsel sekuriteit in die land nie. n Verdere aspek wat baie belangrik is in die identifisering van die regte kandidaat om op grond gevestig te word, is skuld en die skuld tot bate verhouding van so n kandidaat. n Persoon wat skuld het, is n risiko, hoewel n persoon wat bates het beslis die risiko verlaag. Dan moet die laste nie meer as 25% van die waarde van sy bates wees nie. 43

44 Daar is n aansoekvorm ontwerp wat die voornemende kandidaat moes voltooi en hy/sy moes al die nodige bewyse van state en lyste van bates wat verlang word, aanheg sodat n volledige analise van die aansoeker gedoen kon word. Die aansoekvorm gee ook n samevatting van die aangehegte state en stel die evalueerder in staat om vinnig die aansoekvorm te analiseer en te toets aan die model. Voornemende kandidate moet die aansoekvorm AANHANGSEL B voltooi en inhandig vir analise, waarna die kandidate wat n punt van minstens 50 behaal genooi word vir n onderhoud. Tydens so n onderhoud word die inligting in die onderhoud getoets en die kandidaat se vermoë word getoets of hy/sy in staat is om sy boerdery plan te verdedig. Na so n onderhoud word die nodige aanpassings gemaak en kandidate wat n punt bokant 60 behaal, behoort te kwalifiseer om finansiering te kry om sy/haar plaas aan te kan koop. Kandidate wat n punt van 50 tot 60 behaal kan die geleentheid kry om n plaas te huur en sodra hy/sy bewys kan lewer na n periode van 3 tot 5 jaar dat hy/sy suksesvol is met die onderneming, kan so n kandidaat die geleentheid kry om die plaas te koop indien hy kan slaag om vir finansiering te kwalifiseer. DIE MODEL OM N BOERE TE IDENTIFISEER VIR SUKSESVOLLE VESTIGING IN BOERDERY MOONTLIKE MAKSI FAKTOR KRITERIA PUNT MUM PUNTE 1. BATES EN WAARDES 1.1 Eiendom 0 - R R R R R R R R >

45 1.2 Beeste 0 - R R R R R R R R > Kleinvee: skape, bokke, ens 0 - R R R R R R R R > Voertuie: Trokke en Bakkies 0 - R R R R R R R R > Trekkers en Implemente 0 - R R R R R R R R > Beleggings 0 - R Geld in die bank en bewys van beleggings R R R R R R

46 R > MAANDELIKSE INKOMSTE > VLAK VAN ONDERWYS EN OPLEIDING 3.1 Laerskool 0 - Graad Hoërskool Graad 8 - Graad Na skool opleiding Boerdery kursusse Sertifikaat/e Opleidingskursusse In Landbou Geakkrediteerde kursusse Graad Universiteit Landbou diploma Diploma in Landbou Honneursgraad Universiteit Graad in Landbou Universiteit Meesters en doktors Graad Universiteit Verdere graad in Landbou Universiteit VLAK VAN ONDERVINDING 4.1 Plaaswerker Plaaswerker Bestuursvlak 1 Omset van 4.3 Bestuur eie boerdery 0 - R Bestuur eie boerdery Omset van 2 46

47 0 - R Bestuur eie boerdery Omset van R R Bestuur eie boerdery Omset van R250 > Bestuur eie boerdery Omset van R R Bestuur eie boerdery Omset van R R Bestuur eie boerdery Omset van R R Bestuur eie boerdery Omset van R > VLAK VAN VAARDIGHEIDS- ONTWIKKELING BEPUNT SLEGS Kennis van veeboerdery Bepunt tussen Kennis van kleinveeboerdery skaap/bok Bepunt tussen Kennis van graanboerdery Bepunt tussen Kennis van tuinbou Bepunt tussen Kennis van besproeiingsboerdery Bepunt tussen Kennis van varkboerdery Bepunt tussen Kennis van hoenderboerdery Bepunt tussen BESTUURSVAAR- DIGHEDE 6.1 Bestuursvlak en ondervinding Bepunt tussen Vermoë om besluite te Neem Bepunt tussen

48 6.3 Vermoë om 'n besigheidsplan te beskryf Bepunt tussen Vermoë om eie idees te verdedig Bepunt tussen Ondernemingsvaardigheid en ontwikkeling Bepunt tussen Insig in risiko bestuur Bepunt tussen Vermoë om natuurlike hulpbronne te bestuur Bepunt tussen GEMEENSKAPS- PROFIEL Bepunt tussen SKULDVERHOUDING 25% +: Bates % - : Bates -5 Geen : Bates SKULD < R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R R

49 R R R R R R R R R R R > -20 TOTAAL Gedurende 1999 het n Swartman, Phillip Motlogelwa, na my kantoor gekom en gevra dat ek hom moet help om n plaas te koop. Phillip het op daardie stadium met ongeveer 500 beeste op kommunale grond in die Dinokana omgewing, nou bekend as die Ramotshere Moiloa distrik, in die Zeerust omgewing geboer. Ons het die plaas Huyserslaagte gekry van ongeveer 980 hektaar in die Nietverdiend omgewing. Dit was een van die Bala Farms en Phillip kon die plaas koop vir die bedrag van R Phillip is die geleentheid gegee om met die beeste na die plaas te trek terwyl hy gespook het om sy grondlening by Landbank in plek te kry. Phillip kon net 200 koeie op die plaas aanhou en hy is oorreed om die 200 beste produserende koeie uit te soek. Die res van die beeste is almal verkoop en die geld is gebruik om die deposito by Landbank te betaal. Landbank het aan hom n lening van R toegestaan. Phillip is toe oorreed om n lewenspolis op sy lewe uit te neem van R met die doel dat, sou hy iets oorkom, die plaas opbetaal kon wees. Daar is ook n testament opgestel waarin hy die plaas aan sy twee seuns bemaak, sou hy te sterwe kom. Gedurende Mei 2002 het Phillip die laaste paaiement op die plaas afbetaal. Begin Junie 2002 het hy weer na my kantoor gekom om te vra dat ons Landbank moet skakel en verneem wanneer hulle sy registrasiedokumentasie aan hom sal stuur. Nadat die amptenaar van Landbank aan hom telefonies bevestig het dat sy plaas ten volle betaal is, was hy tevrede en het hy teruggegaan huis toe. Op 9 Junie 2002 is ek meegedeel dat Phillip skielik oorlede is aan griep. Sy twee seuns het die plaas oorgeneem en bring nog gereeld besoek aan my op kantoor. 49

50 Sedert 2005 het ek en David Mashiloane wat saam met my by Eerste Nasionale Bank gewerk het, besluit om n daadwerklike poging aan te wend om die Swart boere met wie ons werk en wat die vermoë het, te help om op n plaas gevestig te word. Paul Morule is suksesvol deur ENB gefinansier om sy plaas naby Coligny te koop. Na Paul is n verskeidenheid boere suksesvol op hul eie plase gevestig. Die Departement Grondsake in die Noordwes provinsie het ons genader om betrokke te wees met die keuring van boere wat hulle op plase wil vestig wat deur die Departement aangekoop is. Die model is aan al vier lede van die paneel voorsien en na elke kandidaat se onderhoud is besluite geneem op grond van die uitslag van al vier paneellede se puntetoekenning gedeel deur 4. Al die kandidate wat ons sedertdien op grond help plaas of vestig het, het daarin geslaag om tot op datum n sukses van hul boerdery te maak. Vier van hulle het reeds hulle eerste plaas betaal en n tweede plaas aangekoop. Een van die boere het reeds n derde plaas aangekoop. Ongelukkig het die droogte van 2007 van die boere sleg getref en kon van die graanboere nie hulle plaaspaaiemente ten volle betaal nie. Die boere het met ENB geskakel en die volgende jaar het die meeste van hulle, hulle verpligtinge nagekom. Een van hulle het egter vasgebrand. Hy het wel jaarliks bedrae bly betaal maar kon nie sy totale verpligtinge nakom nie. Hy het die nodige reëlings met die finansierder getref en as alles goed gaan behoort hy binne die volgende jaar sy plaas ten volle af te betaal. Daar is gevind dat die model teen kandidate diskrimineer wat n risiko inhou vir n finansiële instansie en dat kandidate wat n punt van bokant 60 behaal beslis die vermoë het om n sukses as boer op die plaas te maak. Die boere woon graag kursusse by en wanneer hulle onseker is, vind hulle uit waar hulle die regte hulp kan kry. Die model is sedert 2005 al deeglik getoets en aanpassings is gedoen om by die huidige formaat uit te kom. Daar is alreeds meer as 40 boere suksesvol met behulp van die model op hul eie grond gevestig. 50

51 HOOFSTUK DIE IDENTIFISERING VAN BOERE MET BEHULP VAN DIE MODELLE Voornemende kandidate voltooi die aangewese vraelyste, aanhangsels A en B waarna die inligting verwerk word en in die bepaalde model ingelees word. Daar word n onderhoud met n kandidaat gevoer en die inligting wat met behulp van die vraelys verkry is, word geverifieer en n finale punt word toegeken. n Potensiële graanboer moet verkieslik n punt bokant 60 behaal in die model om n graanboer te identifiseer om as graanboer finansier te kan word. Boere wat egter n punt tussen 50 tot 60 kry kan steeds deel gemaak word van n ontwikkelingsprogram om so n kandidaat toe te rus om met verloop van tyd te groei as volwaardige graanboer. Persone wat n punt onder 50 kry se kanse op sukses as graanboer is baie laag tot geen. n Voornemende plaaseienaar moet n punt bokant 60 behaal in die model om deur n finansiële instelling finansier te kan word om die plaas te kan koop. Kandidate wat n punt tussen 50 tot 60 kry, behoort eers die geleentheid te kry om grond te huur en indien hy/sy bewys kan lewer dat hy/sy die plaas suksesvol kan bedryf, behoort so n kandidaat oorweeg te word om finansier te word om die plaas te koop. Die resultate wat behaal is met die model om n graanboer te identifiseer wat die vermoë het om ekonomies volhoubaar graan te kan verbou, is getoets en die resultate word by 4.2 bespreek en toegelig. Daar is in die daaropvolgende jare nog verskeie boere geidentifiseer en bygevoeg wat suksesvol was as graanboere. 51

52 Daar is reeds verskeie van die boere wat met behulp van die model om n boer te identifiseer wat die vermoë het om ekonomies volhoubaar op sy eie plaas gevestig te word, bespreek in Landboutydskrifte. Enkele van die gevallestudies word onder 4.3 geplaas as bewys dat daar met die model die regte boerekeuses gemaak kon word. 52

53 4.2 DIE RESULTATE VAN DIE GROEP VAN 25 BOERE WAT MET BEHULP VAN DIE EVALUERINGSMODEL VIR GRAANBOERE GEKIES IS OM DEEL TE NEEM AAN N PROEFNEMING WAAR HULLE GEFINANSIER WAS DEUR EERSTE NASIONALE BANK OM ELK 50 HEKTAAR SONNEBLOM TE VERBOU GEDURENDE DIE 2004/2005 GRAANPRODUKSIE SEISOEN. In 2004 is 25 graanboere in die Noordwes provinsies geselekteer om deel te neem aan n projek wat deur Eerste Nasionale Bank gefinansier is om elk 50 hektaar sonneblom te verbou as n loods projek. Die boere is geselekteer met behulp van die genoemde evalueringsmodel. Daar is n inventaris opgestel van hulle bates, laste, die laaste vier jaar se insette, oesopbrengs en bemarkingstrategieë. Die 25 boere is indiwidueel besoek en daar is in n persoonlike onderhoud spesifiek gekyk na hulle agtergrond, opleiding, werksgeskiedenis en -ervaring, hulle boerderymetodes, werktuie en implemente en die toestand daarvan, hulle boerderybeplanning, bestuurstelsels, bemarkingsmetodiek en toekoms visie. Daar is ook bepaal watter opleiding hulle ondergaan het en of hulle op hul eie grond, kommunale of huurgrond boer. Die inligting verkry van die groep boere word in die volgende tabel saamgevat. Die inligting oor die boere betrokke by n bepaalde punt word in kantige hakies aangedui, byvoorbeeld die persoon kan by standerd 10 sowel as by diploma en graad aangedui word. D.w.s. die somtotaal van die getalle by o.a. toegepasde kursusse is 51 hoewel slegs 25 persone ter sprake is. Opleiding 1. Std 2 6 [22] 2. Std 10 [8] 3. Diploma [3] 4. Graad [2] Werksgeskiedenis 1. Plaas as werknemer [1] 2. Plaas [ouers] [5] 3. Onderwysers [3] 53

54 4. Besighede [4] 5. Werktuigkundige [5] 6. Mynwese [2] 7. Paneelklopwerk [2] 8. Trokbestuurder [2] 9. Huurmotorbedryf [5] 10. Begrafnisondernemer [1] Toegepasde Kursusse 1. GSA Graanverbouingskursus [20] 2. GSA Werktuigkunde kursus [7] 3. GSA Leierboerkursus [5] 4. Boeredae verskeie [20] Werktuie 1. Trekkers 2-8 [20] 2. Implimente [20] 3. Oesmasjiene [14] Grondstatus 1. Plaaseienaar [6] 2. Kommunale grond [Gebruik] [14] 3. Huur grond by [12] Bemarking 1. Koöperasie [20] 2. Safex [6] 3. Privaatverkope [2] 4. Verwerking [1] Ouderdom Wissel van 25 tot 70 Wanneer na die opsomming gekyk word, is dit nie opsigself eienskappe en vlakke van opleiding wat uitsonderlik uitstaan nie. Wat wel opmerklik is, is dat almal opleidingskursusse ondergaan het om hulle beter toe te rus as graanboere. Minstens 7 van hulle het opleiding ondergaan om hulle werktuie te onderhou en in stand te hou, tien is formeel betrokke by n besigheid wat n maandelikse kontantvloei verseker en almal het voldoende trekkers en werktuie om minstens 100 tot 1000 hektaar te kan bewerk. Veertien beskik oor stropers en/of oesmasjiene om hulle graan te oes en almal is vertroud met hoe om hulle graan deur die verskillende Graan Koöperasies te bemark en daar is selfs ses wat hulle 54

55 graan deur Safex bemark en dus al prysverskansings meganismes gebruik het. Ses het reeds hulle eie grond aangekoop en van die ses het drie reeds n tweede of n derde plaas aangekoop. Die ander boer op kommunale grond en hulle almal huur grond by om hulle toegewysde grond te vermeerder. Al die boere bewerk minstens 50 hektaar en die gemiddelde hektare wat bewerk word is ongeveer 200 per persoon. Al die boere laat hulle grond ontleed vir kunsmis aanbevelings maar net een het reeds voorheen kalk toegedien om sy grondstatus te herstel. Twee het glad nie gebruik gemaak van kunsmis nie terwyl die meeste winter bewerkings doen en hulle lande voorberei vir die plantseisoen. Van die wat sandgronde het rip 12 uit die 16 hulle gronde minstens een maal in drie jaar. Hoewel 18 met kunsmis plant dien slegs 10 van hulle die voorgeskrewe hoeveelheid kunsmis toe tydens plant en slegs 7 dien topbemesting toe na opkoms. Almal is goed ingelig oor die verskillende kultivars van mielies [17], sonneblom [25], koring, [5] sorghum [4] en bone [4] soos hulle dit aanplant. Twaalf maak gebruik van chemiese onkruidbeheer tydens plant en drie maak gebruik van roundup voor plant om die onkruid te beheer. Almal maak gebruik van die inligting wat hulle van Graan Suid-Afrika ontvang en neem hulle besluite volgens die intensies om te plant om te besluit of hulle meer sonneblom of mielies moet plant. Slegs twee maak gebruik van n oorlêstelsel om lande te laat rus. Almal maak gebruik van die inligting wat hulle van Graan SA ontvang om hulle bemarking te doen hoewel slegs 6 voortydig kontrakte aangegaan het om die prys vir hulle oeste te verskans. Almal het al van of Agribank of Landbank of kommersiële banke gebruik gemaak en selfs enkeles maak ook van Koöperasie finansiering gebruik om hulle produksie insette te bekom. Hulle het almal n redelike vermoë om te beding vir beter pryse en hulle is almal vernuftige planmakers. As hulle onseker is sal hulle by Graan SA, of by die Landbou Koöperasies/maatskappye navraag doen vir die regte inligting. 55

56 Al hierdie boere doen hulle beplanning pas nadat die oesproses afgesluit is. Hulle onderhou self hulle werktuie en/of hulle het tegniese personeel aan diens om hulle werktuie in stand te hou of het toegang tot n werktuigkundige. Hulle maak almal gebruik van n bankrekening, hoewel hulle nie sonder meer by een kommersiële bank, bank nie. Die groep boere is almal selfstandige, onafhanklike indiwidue wat verantwoordelik en betroubaar is en op wie gereken kan word. Hulle het almal n redelike goeie vermoë om met geld te werk en baie van hulle doen n groot deel van hulle werk met eie fondse. Hulle maak gebruik van alle moontlike inligting soos weer vooruitsigte, oorskot voorraad soos deur Graan SA met hulle gekommunikeer word deur die nuusbriewe en radioprogram om hulle besluite vir die seisoen te neem. Johan van den Berg het gereeld inligting verskaf om boere te adviseer oor die weervooruitsigte en sy insette het die boere baie gehelp. Almal het ook ander inkomstes behalwe graanverbouing, soos besighede, beeste, drie het melkerye en die vrouens ondersteun hulle mans deur sekere verantwoordelikhede op hulle te neem soos die bedryf van n winkel, groente tuin of verkope van kos by skole. Wat belangrik is, is dat almal hulle boerderye as besighede bedryf. Een aangeleentheid wat kommer wek is dat hulle gronde met enkele uitsondering versuur het en dat hulle deurgans n fosfaat te kort het. Vir die projek is daar besluit dat almal 50 hektaar sonneblom aanplant en dat die lande wat hulle vir die projek aangebied het, ontleed word en daar is met die hulp van die Noordwes regering die nodige landboukalk, gips en fosfaat verkry 56

57 volgens ontleding en behoefte. Dit is toegedien en ingewerk in die lande deur die boere self. Gedurende die 2004/2005 graan produksie seisoen is hulle dan ook verder gemonitor en is verdere inligting versamel wat gebruik is om die model te verbeter om te diskrimineer teen swak prestasie van n boer en die redes vir die swak prestasie. Op die volgende kaart word elke boer se lokaliteit aangedui waar hy sy 50 hektaar aanplanting gedoen het. KAART 1: VOORKOMS VAN DIE 25 BOERE IN DIE NOORDWES PROVINSIE 57

58 BOERE SE NAME IN VOLGORDE VAN SWAKSTE TOT BESTE VOLGENS OPBRENGS KG/HA Name van Boere Nommer ID Ouderdom 2006 Opbrengs kg/per/ha Orde van opbrengs Lokaliteit Lokaliteit Area nommer Bathebeng D Putfontein 4 Morule M Ramatlabama 2 Mazwi J N Makouspan 5 Lethoba T S Mooifontein 7 Manuel A M Brooksby 6 Bogatsu A L Brooksby 6 Mothusi L L Weltevrede Seberia 8 Manoto M S K Lombaardslaagte Mooifontein 7 Modise K B Seberia 8 Ntsimane B R Kanana Rustenburg 1 Peele K Rustenburg 1 Tsatsimpe J S Gannalaagte 9 Motswenyane SM Brooksby 6 Mocwiri K D Seberia 8 Lolwane T L Gelukspan Mooifontein 7 Raphoto R P Bethel Makouspan 5 Zilimbola A M Makouspan 5 Mapanyane T J Brooksby 6 Malo D M Geysdorp 10 Metswamere J R L Gannalaagte 9 Manye L S Ga Motlatla 3 Motswatswe N H S Ga Motlatla 3 Makhutle M R Ga Motlatla 3 Makhutle M S Ga Motlatla 3 Morule P Putfontein 4 58

59 Hier volg elkeen gelokaliseer in die Noordwes provinsie asook die streke en invloed van reën, grondtipe, ouderdom, opleiding, ervaring en elk se prestasie op die 50 hektaar. Rooi: Putfontein; [1 & 25] Oranje: Ramatlabama; [2] Groen: Makouspan; [3, 16 & 17] Blou: Mooifontein; [4, 8 & 15] Pers: Brooksby: 5, 6, 13 & 18] Geel: Weltevrede, Seberia; [7, 9 & 14] Swart: Kanana, Rustenburg; [10 & 11] Pienk: Gannalaagte; [12 & 20] Liggroen: Geysdorp; [19] Bruin: Ga Motlatla [21, 22, 23&24] 59

60 Waterverbruik (mm in die periode 1 Januarie tot 31 Maart 2005 ) per kg graan geproduseer van boere in die volgorde van opbrengs behaal Water (mm) gebruik per kg Boer No 60

61 Indeks van werktuie van die boere in die volgorde van opbrengs behaal Werktuie indeks Boere No Totale reënval (mm) vir Januarie tot Maart per boer in die volgorde van opbrengs behaal Reënval (mm) vir Jan-Mar

62 Fosfaat toedienings (kg/ha) Fosfaat (kg/ha) Boer No Boerdery ervaring Boedery ervaring Boer No 62

63 Akademiese agtergrond Akademiese agtergrond Boer No Boerdery agtergrond Boerdery agtergrond Boer No 63

64 Finansiële bestuur Finansiële bestuurs indeks Boer No Uit die resultate is dit duidelik dat bestuursvaardighede, finansiële vermoëns, ervaring, goeie grond, tydige beplanning en aksie, harde werk en die regte werktuie beslis n voorsprong gee aan die kandidate wat aan die proef deelgeneem het. Die kandidate wat deur die model geselekteer word, het beslis n goeie kans op sukses hoewel faktore soos droogtes, hael, oormatige reën, die tydige beskikbaarstelling van produksielenings en die rol wat die insetversekeraar speel, ongelukkig negatief kan impakteer op die sukses van die kandidate om volhoubaar graan te verbou. 64

65 4.3 DIE BESKRYWING VAN GEVALLE STUDIES VAN BOERE WAT SUKSESVOL OP HUL EIE PLASE GEVESTIG IS 4.3.1PAUL IS PASSIONATE ABOUT PROFITABLE FARMING - Farming SA September 2007 Sound principles he inherited from his parents as well as his fear of debt drove Paul Morule to reach his dream. Paul Morule shows off his maize field. The soil was well prepared and the crop looks excellent. Checking the rows, it was clear weed control was done efficiently. 65

66 Knowledge has always been important to Paul Morule, who farms in the vicinity of Coligny in the North West Province of South Africa. Since childhood he has had a passion for farming and he wanted to know as much as he could about it. He believes that the more you know, the less money things will cost you and that people who don t have knowledge ever have enough money. How did Morule start off? Paul Morule was born on 5 June 1940, in the Ventersdorp area, where his father worked on the farm of Jaap Wilkens. He grew up with oxen and only later did they start using tractors. As a boy Paul was responsible for planting the fields and looking after the cattle on 12,5 ha of land, which was given to his father as part of his user-right. On this small piece of land they planted maize annually, which saw to the Morules needs for the whole of the following year. Fortunately there was still time for school. It was really important to my parents that their children go to school. He attended the Bethel school up to standard six, after which he left to help his father on the farm. I ve learnt that after you have bought your first cow, and looked after it well, it will provide for you as well. This is how my cattle increased up to the day when they enabled me to buy my own farm. When I was still small, my mother taught me 66

67 that a government pension was there for people who could not work, or who were too lazy to work. She said she would never apply for a pension; she could take care of herself. My mother has always had chickens and sold eggs for an income. From my father s sorghum harvest, she sold malt to the people so they could make their own beer. She didn t want to be too dependent on my father either because, she said: Women who always have to look in their husband s eyes to buy paraffin or candles will never have light in their house. A husband and wife must work together; the one should not dominate the other.they must stand together, then a child won t run to the weaker parent, when it suits him. In this way, the child learns to stand on his own two legs, Morule believes. What does it take to be successfull? Over the years, Morule has come to know both good and hard times. He has also learnt that when there is work to be done, it has to be done quickly and effectively. Today he is one of the First National Bank (FNB) project farmers who have been able with the aid of a LRAD (Land Redistribution for Agricultural Development) grant and a loan from FNB to buy their own farms. He bought his farm for just over R1 million, and received a loan of R from FNB. What makes his case so remarkable is that he repaid more than two-thirds of this loan within the first year. His soil is analysed by Omnia on a yearly basis, and he then takes their advice. In the year that FNB started this grain project, the North West provincial Department of Agriculture provided lime and phosphate to these farmers through their Land Care Programme, to help improve their soil. This input made it possible for the farmers to have exceptional yields on their fields. This gift from government definitely played a positive role in their success. The high quality of Morule s sunflower and maize harvests, which he cultivates on 260 ha, are proof that he uses farming methods based on good science. He annually does a cultivar test to determine which cultivar performs best on his farm. His annual harvest ranges from average to above average for his region. Morule has built up a complete set of equipment. It includes five tractors with all the necessary implements, 67

68 such as ploughs, cultivators, planters, a boom sprayer, two harvesters and trailers, with which he transports his harvest to the Co-op. If you have to look into someone else s eyes every time you want to do something, you will soon see that you aren t making a profit. He currently has 200 cattle. He uses stud Simmentaler bulls on his cows and gets very passionate when he talks about the prices they fetch at local auctions. Use good bulls, then their calves will provide for you. A farmer has to be up to date with market prices. I also insure my harvest. FNB helps us sleep a bit easier at night. I know they take some, but I will also receive some. The insurance hurts at first, when I have to pay, but this year the drought isn t going to get the best of me. The man he has become Morule also had to learn that farming entails bookkeeping, of everything that happens on the farm. Receipts aren t thrown away and even though bookkeeping isn t usually a farmer s strong point, he has been motivated by the training programme that Agri Start runs for FNB s developing farmers. He knows the importance of hiring a good bookkeeper, who submits his VAT and annual tax returns on time. Paul s wisdom can definitely make a difference to developing farmers. Dreams don t come true through receiving land, but through hard work and by using the correct methods when you cultivate the land you have bought, is Paul s dictum in life. You can t keep a good man down 68

69 Paul Morule used to plant maize on this piece of land page 68 (which can be seen in one of the other photographs) and in 2004 he received the honour of being voted Grain SA s Developing Farmer of the Year. The following year the local tribal authority took away his land and the next season it looked like this. Little did they understand that it wasn t the land that had made Paul so successful, but his farming talent and hard work. You can t keep a good man down. At this sunflower field, Paul Morule showed how, when you do the right things, your crops should not let you down. The year after he lost the lands he used to cultivate he was given this land, which had been lying fallow for many years. 69

70 4.3.2 HOW THANDO LOLWANE SURVIVED DROUGHT AND TOUGH CREDIT LAWS Farming SA April 2008 I have learned not to rely on promises, but to create opportunities, using what is available to me to succeed in my farming business. Thando Lolwane, a farmer of Gelukspan in South Africa s Northwest Province. Farming is about survival of the fittest. It takes a tough guy with a lot of faith to keep on farming when drought, hail and new credit laws start to hamper development. During the 2006/07 cropping season Thando Lolwane of Gelukspan tried his best to prepare his lands in good time, as he usually does. He planted maize and sunflower when the moisture level was suitable, but follow-up rains didn t fall in time or in adequate quantities. Soil moisture remained insufficient for a good harvest, as would normally be the case and it was difficult to pay back his whole production loan to the bank not to mention having enough money for everyday expenditure. I was forced to sell just about all my cattle and sheep to be able to keep my family going, says Lolwane. Trying times During the 2006/07 season I also lost my father and my brother within a short time. When things start getting bad it usually ends up getting worse before it gets better. You know there was a day before when the Northwest Premier Edna Molewa and her former agriculture MEC, Duma Ndlaleni, visited my lands. Even some of my fellow farmers, together with the people from a certain commercial bank, took pictures of my sunflower and maize fields. They were very proud of my success. During such visits I felt that the people from the bank and our government officials were standing by us and supporting us. But when things go wrong, support and motivation wane and our friends at the bank and the government seem less interested in photo opportunities. In a media report after Premier Molewa s visit she was quoted as saying about Lolwane s farm: This is a good project that, if it is implemented in the rest of the country, will increase food security. The bank s head of crop finance at that stage said 70

71 he was proud that the bank could provide this type of service to developing farmers at no additional cost other than the cost of mentorship and skills development. Lolwane also remembers 21 August 2001 when a policeman who was supposed to secure his safety, tried to illegally take a cow from his kraal and wounded him with a firearm. This resulted in a costly and unpleasant court case, which Lolwane won, but his friends and family had to help him to pay the legal costs. Born to farm Thando Lolwane was born on 10 October 1957 at Gelukspan in the Ditsobotla area. He attended Motsuenyane Primary School, where he only completed grade 6. After school he helped his father on the farm. From 1975 until 1978 he worked at a panel-beating shop, before becoming a miner. But his childhood passion for farming remained and in 1983 he started farming with his father and brothers at Gelukspan. During those days they ploughed with a plough pulled by 10 mules and used a two-row planter. They used kraal manure together with regular fertiliser. In that same year, his father joined a farmers union and successfully applied for a loan at Agri-Bank in the former homeland of Bophuthatswana. This he managed to pay back after the following harvest. The following year Lolwane received a loan from Agri-Bank to buy his first tractor. In 1993 he managed to buy his second tractor. Since then Lolwane bought a fourrow planter, tractor-mounted spray, ploughs, chisel ploughs and all the equipment needed for a successful crop. In 1999 he joined Grain South Africa after attending several farmers days and crop production and leadership training courses. Lolwane is well-equipped and during training sessions on his farm shares his knowledge of crop production with fellow farmers. He had also managed to pay back his crop production bank loans in full until last year s drought, when chances of a profitable harvest became marginal. The farmers arranged several meetings to look for solutions, but gained no support from either the Government or the bank. They refused loans to farmers who were unable to fully repay their loans from the 2006/07 season. During the last couple of months this brought many developing farmers to their knees. 71

72 Surviving drought When things get as bad as this, people normally give up. How do you get back on track if you have no reserves? Most of the developing farmers haven t got any property as security and the value of their possessions are rarely sufficient to secure guarantees at any financial institution. We reached the conclusion that if we did not have any money and we were still in debt, no institution would give us any finance to proceed with crop production. We then took stock and every one present recorded what they had, recalls Lolwane. The big issue seemed to be fuel, because some of us still had fertilizer and seeds and other necessities available and our project manager managed to arrange for seed, through a seed company, to plant 1 600ha of sunflowers. We decided that it was better to sell some of the cattle and sheep so that we could buy diesel and oil to proceed with our planting. This season (2007/08) it rained a lot and we were approached by white farmers who wanted to lease land. We used the opportunity to create extra income and to continue with our planting. Through this strategy, close to 50 of the 73 farmers who were part of the project, managed to plant more than 6 000ha of sunflower, maize and sorghum during that crop season. Doing a reality check Lolwane considered his situation after the past season: He made a loss on his crops because of the devastating drought. He was unable to service the total amount of his production loan from the commercial bank. He realised that he could lose everything he had worked so hard for. He took stock and when the first rains fell, he ploughed almost 150ha using the money he got from the sale of cattle and the support of his family to buy the diesel he needed. Fortunately he had enough fertiliser, seed and herbicide left from the previous season to be able to plant that quantity. During mid-december 2007 the 75ha of sunflower were already flowering and 69ha of maize were also close to flowering. The sunflowers had already been evaluated as enough to cover the outstanding amount of all his debt from the 72

73 previous season and it became clear that he was going to succeed. Lolwane then decided to lease 218ha of his dry land to a white farmer, because at that stage he was totally unable to do anything further because of the lack of money. He used the rental to extend his crop and to insure his crop against hail damage. Lolwane also managed to switch on the electricity of a farm he bought from the Department of Land Affairs. He then arranged to lease half of his 36ha pivot to a potato-processing company and also planted maize. Regaining credit status When the bank received a report on his performance during early December they were willing to consider a loan. They took the crops he had already insured as security and gave him a production loan to plant 18ha of maize under the pivot. This season Thando succeeded in planting 180ha sunflower, 69ha white maize under dry land conditions and 18ha yellow maize under irrigation. This would not have been possible if he did not have the determination to succeed and to free himself of the debt and interest rates that kept him awake at night. Thando survived very difficult times in the knowledge that he could only rely on God to help him to keep going and not to rely on people or institutions that support you when things are going well, but turn away when the first sign of trouble appears. 73

74 This photograph was taken at a recent farmers day. At the back are, from left, Kobus Hurter (McCain), Mos Malo (a neighbour) and Johan Moolman (McCain). In front are Mosela Phayane (deputy director of the Department of Land Affairs) and Thando Lolwane.anted u When things went well for Thando Lolwane. He was photographed here in 2005 with Ndlaleni Duma, former MEC for Agriculture in Northwest, and Edna Molewa, Premier of South Africa s Northwest province. 74

75 4.3.3 LOLWANE SCOOPS TOP AWARD by Malixoli Gwatyu Farming SA October 2008 Thando Lolwane, who featured on the cover of Farming SA s April issue, recently won South Africa s New Harvest Farmer of the Year Award. After the inaugural ceremony for this competition ended, Lolwane, who farms near Gelukspan in South Africa s North West province, walked away with a brand-new Toyota Hilux bakkie. Says Andrew Kirby, Senior Vice-President for Sales and Marketing at Toyota, The main goal of the competition is to recognise and credit previously disadvantaged farmers who have risen above the impediments of farming, such as a lack of natural, financial and human resources. After travelling about kilometres around the country, a lot of laughter, detailed evaluations and a warm reception from the 10 finalists, an unanimous decision was reached. Then farmers from all over the country, accompanied by their loved ones, gathered at a Johannesburg venue for the awards ceremony. Not everyone could be the winner, but all the farmers received certificates and praise for being the best under very difficult conditions. A judge s view Professor Carlu van der Westhuizen, Director of Agriculture and Environmental Sciences at the Central University of Technology in the Free State, said, Any of the 10 finalists could have been the winner, but Lolwane was better on the day. Van der Westhuizen, the architect of this competition, also dismissed myths and suggestions that developing farmers were not cracking it in the sector. Our black farmers are in the top bracket of farming, he said, and succeed under difficult and sometimes unfriendly circumstances. If this is the benchmark for farmers in South Africa, we will be able to produce the food we need for the nation. The judges criteria for the competition included looking at the candidates management practices and business philosophy, their vision for the future, their records, financing and filing system, and their 75

76 investment philosophy. Marketing strategies and personnel practices (labour and housing) also came under scrutiny. Profit was not used as a criterion. Thando Lolwane and his son, Gladwin. 76

77 How Lolwane won Lolwane s business philosophy set him apart. He honed his skills through training, participation in study groups and mentorship programmes offered by Agri North West and private consultants. The judges were also impressed by how he used communal land, renting what he needed from others. This, the judges felt, is an opportunity available to many rural inhabitants but used by very few. Although Lolwane recently bought his own farm, he continues to farm on communal land as a means of diversification. He also diversifies by subcontracting some of his irrigated land to external producers such as McCain, and at the same time carefully selects his crop rotation cycle on dry and irrigated land. This award-winning farmer uses available nutrients and moisture in the soil optimally, as well as market opportunities, to boost his farm s cash-flow position. He uses the results of his crop rotation trials in his farming operation, as well as the latest technology in seeds and crop protection. Over the years, Lolwane has built up an impressive array of farming implements and machinery, and currently also does contract work for other farmers. A combination of enthusiasm, practical skills and basic financial knowledge has turned Lolwane into a successful farmer, who manages a multi-crop farming business. After being named the winner, a stunned Lolwane said, he never saw this day coming. He thanked all those who had believed in him and encouraged young people to follow in our shoes. The other candidates The competition s organisers received 28 entrants, recommended by various agricultural role players and institutions within the sector. A shortlist of 10 finalists was selected, and the overall winner was chosen from among them. The other nine finalists, in no particular order, are: Trevor Abrahams, citrus farmer, Western Cape Themba Hinana, wool and sheep farmer, Eastern Cape Queenie Hlongwana, sugar cane farmer, KwaZulu-Natal Lepati Macaphasa, grain and livestock farmer, (Kestell) Free State Makgoro Mannya, mango producer, (Tzaneen) Limpopo David Mashinini, beef and game farmer, Eastern Free State 77

78 Stephen Mohale, tomato grower and livestock farmer, Limpopo Paul Morule, beef cattle farmer, (Lichtenburg) North West Basie Ntsimane, sunflower producer (Rustenburg), North West. The last two candidates were also part of our programme. Thando Lolwane proudly shows off his prize. What his advisor has to say COIS HARMAN, a director of AgriStart in Zeerust in South Africa s North West province, helped Thando Lolwane through tough times. In South Africa, farming is about survival of the fittest; in this case a North West province farmer who puts his trust in God. He s learnt to survive when drought strikes, when hail destroys the harvest and when the dam wall cracks and cannot be fixed. And Thando Lolwane has, more than once, found out what it is like for financial institutions and officials to turn their backs on him. During August/September 2007, when his spirits were low, the Department of Land Affairs invited him to apply for a top crop farm that boasted a central pivot irrigation system. The farm, La Rey Stryd, is situated between Mafikeng and Lichtenburg. The interview was tough and he was surprised to hear that his application had been successful. Never again will I have to watch my whole crop disappear 78

79 because of severe drought. That 35ha central-pivot system will definitely help me to secure an annual harvest, he says. An agri-processing company offered Lolwane the chance to rent out half his pivot irrigated fields to them, on an annual basis, so they could plant potatoes. He was advised rather to go for a monthly rental so that he could secure a regular income which would enable him to pay his monthly expenses, including the electricity bill. The income helped him to buy the diesel needed to plant more than 100ha sunflower and 45ha maize. He realised he didn t have the money to cultivate the farm he had just got from the Department of Land Affairs, but he was able to rent out the dry-land crop fields. He then used the rental income to plant a total of 69ha white maize and 180ha sunflower. Lolwane then told his bank manager about the steps he had already taken, and said that his crop looked excellent. He had to use all his already-planted crops as security to reactivate his account and to get the money to plant the maize. He started to harvest sunflower in April and before the end of the month he was able to pay off all his debts, including the entire production loan he had received to plant the maize under irrigation long before he harvested the maize. This year, he also planted wheat under irrigation. In the morning of the Monday before the award ceremony, just as he completed irrigating the wheat crop, one of his workers sent him a message to say that the dam used for pivot irrigation was irreparably damaged. His advisor agreed to meet him at the dam to discuss what they could do. Contractors were consulted and, when they arrived at the dam, they had a very good idea of what the costs would be to fix the dam. Before 10am a decision had been made about how to proceed and a contractor was appointed to build a new dam as soon as possible. In just 10 days, the pivot irrigation system was working again, watering the wheat. Lolwane takes full responsibility for all the activities on his farm. He knows his job, and is always willing to learn, but what sets him apart from other new farmers is that he can fix and maintain his own equipment. He plans properly, gathers all the information he needs before he takes any decisions and makes sure finance is available before he starts any task. Every year, he plants trials of his usual crops so he can choose the best cultivars. 79

80 Lolwane keeps all his receipts and files them according to service provider. He appointed a qualified bookkeeper to help him with his annual tax returns and VAT. Lolwane is a great role model for other farmers. He does have difficulties from time to time, but he is secure in the knowledge of where his strength comes from. 80

81 4.3.4 ABEL NAPHTALY SHOWS DREAMS DO COME TRUE Farming SA December 2007 When a go-getter entrepreneur bought an ox to celebrate his business achievements, he fell head over heels in love with the beautiful heifers he saw on the farm and decided he would breed cattle himself. Four years later, he has another success story to tell. Abel Naphtaly with some of his Santa Gertrudis cattle. Abel Naphtaly is a dreamer, but a dreamer with a difference he has the ability to make his dreams become reality. And he is so determined to achieve his goals that he ends up living his dreams. Once he has considered all the factors that could influence the outcome, he moves into action with everything at his disposal to realise the dream that makes life meaningful to him. Born on 17 December 1955, Naphtaly hails from Middelputs in Botswana s Kalahari district. After matriculating in 1974, he started in-service training at the Department of 81

82 Post and Telecommunications in that country. In 1980 he joined Radio Bophuthatswana as a radio technician. In 1983 he moved to the Agrico Development Cooperation, working as an audio engineer and helping the training department with producing audiovisual materials for agriculture. Mover-and-shaker In 1992 he left Agrico and started his own business, a security company called Naphtronics based in South Africa s North West Province. He started with one employee, fitting car alarms and radios and home alarms and business alarms. Three months later he had to hire two more staff members. The business grew fast and soon a security guards division, called Flash Security, was launched. In 2000, Naphtaly entered the Business Directives competition ran by a Spanish enterprise in Madrid. He won a Gold Star award for quality management, which further boosted his growing business. Three years later, he went on to scoop gold and platinum awards for quality management at a competition in New York which saw participation from 64 countries. Naphtaly s Santa Gertrudis cattle graze on pastures of blue buffalo grass. 82

83 Becoming a farmer While making preparations to celebrate these achievements, Naphtaly visited several farmers in the Rooigrond and Buhrmannsdrif areas. In this way he met Thys de Kock on his farm near Molopo Eye and bought an ox for the festivities from him. While the ox was being slaughtered Naphtaly explored the farm and spotted some beautiful heifers in De Kock s kraal. So began his dream to farm with cattle. When he initially approached De Kock about his idea and told him he wanted to buy the cattle, the farmer said he didn t think Naphtaly could afford them. But Naphtaly told De Kock: Maybe I haven t got the money to buy them now, but the love I have for those cattle will enable me to get the resources to buy them. He paid several more visits to the farm to admire the cattle and prayed for help to fulfil his dream of owning the beautiful animals. When Naphtaly told his wife and children about his interest in the cattle, they asked him, Where are you going to keep the cattle, you have no land. He replied that God would provide. On a Sunday after church and lunch at a restaurant, he took his family to see De Kock s cattle for themselves. They agreed that the heifers were very beautiful. They prayed and went home. The following Wednesday Naphtaly phoned the farmer to enquire about the price of the cattle. De Kock laughed, but promised that he would weigh the animals and offer him a price per kilogram. Naphtaly bought 19 heifers with savings from his pension and asked Chief Shole of the Ramatlabama area if he could keep his cattle there. The chief agreed and he applied for a piece of land where he eventually built his kraals. Falling victim to stock theft During his first week of farming Naphtaly realised that he needed a bull. He went to Derby and bought a Simbra-Limousine cross bull and three more heifers. In March 2003 all his heifers disappeared at Ramatlabama. They were already pregnant and Naphtaly was devasted, but he nevertheless stayed determined to pursue his dream. I could not allow thieves to dictate my future, he says. In May 2003 he started buying calves and weaners. He was no longer concerned about the breed and merely wanted cattle to plug the hole in his heart. Nine months later he had acquired 45 heifers, which he kept on Judge President Mogwe s farm. He then 83

84 contacted the Department of Land Affairs to enquire about a farm to rent and a while later they gave him the good news that they had found a suitable farm for him. Naphtaly then arranged for a bank overdraft to buy more cattle. Farming with a specific breed He decided that he wanted to farm with quality cattle of a specific breed. On his way back from visting his security business at Kuruman one day, he saw a signpost with a picture of a Santa Gertrudis bull on it. He took the turnoff and met Tina and Willie de Jager, who later became his friends. Their love for the breed inspired him to farm with Santa Gertrudis. It was a good choice that makes me very proud when I walk among my cattle, says Naphtaly. He bought two stud bulls and 30 stud heifers from the De Jagers. They immunized the cattle against heartwater and three weeks later delivered them to him at Klippan in the Jagersfontein area. Naphtaly then realised that if he put his money in the bank, he would only receive 8% interest, while he could earn 10 times more investing in cattle. He informed his family about his decision. It would mean spending more time on the farm he was leasing in order to protect his investment there. If I could not afford to be on the farm, the environment would take my investment away, said Naphtaly. He became increasingly committed and dedicated to farming. 84

85 A farm of his own Naphtaly became involved in physical work on the farm and discovered that it was good for his health and added to his enjoyment of the business. Little did he know how close he was to his dream of owning a farm. The farm next to the one he was renting came on the market. Naphtaly responded to the advertisement and discussed his aspirations with Gideon Morule, the president of North West African Farmer s Union, and Ketlile Mabiletsa, deputy director of district services in the Department of Agriculture, Conservation and Environment of North West Province. They referred him to an associate at Agri Start. The necessary arrangements were made and Naphtaly succeeded in getting a loan from a commercial bank to buy an excellent piece of farmland of nearly ha that was even partly game-fenced. He clearly remembers how the farm nearly slipped through his fingers. Time was running out and despite having a loan, the land affairs grant could not be paid over due to a claim. Boxing smart It was Wednesday and the offer would lapse on Friday. He had already paid the seller R and this could be lost if he could not raise the remaining R by Friday. Morule and Mabiletsa concluded that if Naphtaly kept a nucleus herd of stud cattle and sold the rest, he could raise the amount needed. The money was paid to the lawyer at 2 pm on Friday. What a relief, but what a terrible feeling of pain knowing that more than 150 of my cattle were gone, Naphtaly remembers. But he worked even harder and today he will tell you that painful decisions are sometimes necessary to secure one s goals. With only a few years of farming under his belt, Naphtaly was nominated as one of the three finalists in the 2007 Developing Cattle Farmer of the Year awards. 85

86 Abel Naphtaly shows off his stud bull to banker Johan de Klerk. 86

87 4.3.5 CASH MAKES YOU KING Farming SA April 2008 Daniël Nortje, who farms on Sendelingsplaas in South Africa s Northwest Province, recently also bought the farm Veeplaas in the Marico area. He is an inspiration to many new farmers. His recipe for success? Sound management skills and farming on a cash basis. Daniël in one of his butternut fields. Besides applying for a loan to pay for my farm, I ve never had to borrow money for anything else. When I plant my vegetables, chillies and other crops, I use cash. My eldest son Eshwel is in grade 12 and already farms 40 ewes. My wife Magdalena and I have two sons and two daughters. I was born in 1969 on the farm Sendelingsplaas in South Africa s Marico Bushveld, where my mother, Mma Kokome, worked on the farm of a Mr Nortje. After school I completed a two-year course in agriculture at the Boschkop training centre. Then I followed courses in vegetable, dairy and crop farming, farm management and artificial insemination. I got my practical training on the farm where I was born and worked as a representative for a local cooperative, NWK Ltd, selling maize meal and building materials in the communal areas. 87

88 In 2001, I returned to the farm where I was born, taking the opportunity to start a fulltime career as a farmer. In the following year I managed to buy the farm and have since established myself as a vegetable, dairy and cash crop farmer. In 2003 I also bought a neighbour s farm with a loan from the Land Bank. Two years later I started a company and got contracts for fencing and cutting the grass along the N4 highway. Last year I bought an irrigation farm consisting of portions of the farms Veeplaas and Venture in the wellknown Skuinsdrif irrigation scheme, using a LRAD grant from the Northwest Government and a mortgage bond from a commercial bank. Daniël with a load of cabbages destined for a greengrocer at Zeerust in South Africa s Northwest Province. 88

89 In September last year I got word that my loan and grant had been approved and immediately started planting cabbages and butternut. By the time the farm was finally registered in my name in December 2007, I was already selling cabbages and butternut to markets in Zeerust. Now I also get buyers from as far afield as Botswana and the fresh produce market at Klerksdorp. I made an arrangement that saves me a lot in transport costs and time. The local vegetable dealer regularly buys vegetables at the Klerksdorp market. I take my vegetables, packed and ready for the market, to him and he transports it to the market for a prearranged fee, which in turn helps him to cover his costs. My workers take responsibility for all aspects of my farming and business ventures. Two workers run the dairy and look after the dairy cattle and two run the vegetable farming with the support of extra workers. A team runs and manages the contract to cut and bale the grass along the N4 and to do the fencing. The better they manage their responsibilities, the easier it becomes for me to manage them. That leaves me more time to negotiate new opportunities and to extend my businesses, creating income and more job opportunities. When you can t manage something, outsource it to your benefit. I haven t got the time and land to keep my replacement heifers. So I have an arrangement with a local farmer who raises them until they calve. Then I go and fetch the cows in milk, while he keeps and raises the calves. I replace some of the heifers with bull calves of my dairy cows calving at home. 89

90 Some of Daniël Nortje s dairy cows. Recently I planted 30ha of maize under a pivot on the new farm, paying cash for the total outlay. The money came from the sale of cabbages and butternuts from my new farm. I plant cabbage plants every second month throughout the year and during September and January I plant 3ha of butternut, up to 15ha of chillies and several hectares of maize, sunflowers and fodder for my dairy cattle. 90

91 I milk 58 Friesland, Jersey and Brown Swiss dairy cows twice a day. It was important to establish my own markets in the communal areas, where I put up cool tanks for milk being sold in shops. I established 18 depots in Dinokana, Ntsweletsoku and Vrede. Further contract deliveries go to the college at Lehurutshe and the ZCC church in the Madikwe area. I manage quite well with eight permanent and 16 temporary workers during peak periods. Milk is poured from a 20 litre container into a milk tank to be taken to the shop at Dinokana in Northwest Province. 91