FYRSTI KAFLI Inngangur

Transcription

1 JOHN STUART MILL Frelsið Íslenzk þýðing eftir JÓN HNEFIL AÐALSTEINSSUN og ÞORSTEIN GYLFASON sem líka ritar forspjall HIÐ ÍSLENZKA BÓKMENNTAFÉLAG Reykjnvik 1970 John Stuart Mill ( ), var enskur heimspekingur. Faðir hans, heimspekingurinn James, fór að kenna honum grísku og stærðfræði um svipað leyti og önnur börn fara að babla móðurmálið og sjö ára gamall las hann samræður >>Platóns á frummálinu! Á áttunda ári lagði hann stund á latínu og náttúruvísindi, síðan rökfræði og hagfræði. Starfaði hjá Austur-Indlandsfélaginu (East India Company) í 35 ár (frá 1823), sat á breska þinginu Um 1830 kynntist John Stuart frú Harriet Taylor ( ) og tókst með þeim náin vinátta. Talið líklegt að eiginmanni hennar hafi þótt nóg um samband þeirra en sætt sig við orðinn hlut. Frúin dvaldist langdvölum á sveitasetri þeirra hjóna eða í útlöndum ásamt dóttur þeirra. Hluta úr ári bjuggu hjónin þó saman í London og frá 1842 snæddi Mill tvisvar í viku á heimilinu, oftast án nærveru húsbóndans. Samaband þeirra Johns Stuarts og Harriets vakti hneykslun og faðir hans, sem gerði ráð fyrir að samband kynjanna yrði frjálslegra þegar tímar liðu, var andvígur því, að sonurinn gerðist brautryðjandi á því sviði! Eiginmaður Harriets lést 1849 og tveimur árum síðar (1851) giftust þau John Stuart. Algengast er að telja samband þeirra Harriets og Johns Stuarts hafa verið einvörðungu af andlegum toga og jafnvel sjö ára hjúskapur þeirra hafi aðallega verið helgaður ritstörfum. Hún andaðist 1858 en Mill sagði sjálfur að hún hefði haft veruleg áhrif á skrif hans. Rit: On Liberty 1859 (Frelsið, ísl. þýð.), The Subjection of Women 1871 (Kúgun kvenna, ísl. þýð.). Sjá um Mill í Hugmyndasögu bls. 206, 214,216,217, 231. FYRSTI KAFLI Inngangur [ ]TILGANGUR þessa rits er að setja fram eina ofureinfalda reglu, sem skorið getur úr því afdsáttarlaust, hvenær samfélaginu leyfist að hlutast til um málefni einstaklingsins, hvort sem viðurlögin eru líkamlegt ofbeldi í mynd lagarefsinga eða siðferðileg þvingun almenningsálitsins. Reglan er þessi: því aðeins er öllu mannkyni, einum manni eða fleirum, heimilt að skerða athafnafrelsi einstaklings, að um sjálfsvörn sé að ræða. Í menningarsamfélagi getur nauðung við einstakling helgazt af þeim tilgangi einum að varna þess að öðrum sé unnið mein. Heill og hamingja einstaklingsins sjálfs til líkama eða sálar er ekki næg ástæða frelsisskerðingar. Það er óréttlætanlegt að neyða mann til að gera nokkuð eða láta ógert af þeim sökum, að hann verði sælli fyrir bragðið, eða hinum, að aðrir telji skynsamlegt eða rétt að breyta svo. Ástæður sem þessar eru góðar og gildar í fortölum eða rökræðum. Til þeirra má höfða, vilji maður telja öðrum hughvarf eða biðja hann einhvers. Þær réttlæta ekki að aðrir neyði mann eða meiði, ef hann skyldi breyta öðruvísi en til er ætlazt. Nauðung réttlætist af því einu, að verknaður sá, sem komið er í veg fyrir, sé öðrum til tjóns. Maður ber einungis ábyrgð gagnvart samfélaginu á þeim athöfnum sínum, sem aðra varða. Hann hefur óskorað frelsi til allra gerða, sem varða hann sjálfan einan. Hver maður hefur fullt vald yfir sjálfum sér, líkama sínum og sál. Ef til vill er ástæðulaust að taka fram, að þessi regla á aðeins við um fólk, sem náð hefur fullum andlegum þroska. Hún á ekki við um börn og ekki heldur unglinga, sem telja má ómynduga að lögum. Þá, sem eru ekki upp úr því vaxnir, að aðrir annist þá, þarf að vernda gegn eigin gerðum engu síður en ytri hættum. Af sömu sökum má undanskilja svo frumstæð samfélög, að gervöll þjóðin geti talizt ómyndug. Fyrstu framfaraspor frumstæðs samfélags eru yfirleitt örðugri en svo, að um fleiri en einn veg sé að velja. Framfarasinnuðum stjórnanda leyfist þá að beita öllum ráðum til að ná því marki, sem ef til vill yrði annars ekki náð. Einræði er réttmæt stjórnskipan í löndum villimanna, svo fremi tilgangurinn sé að bæta þá og réttlætist af því, að honum sé í raun og veru náð. Frelsið getur ekki orðið almenn regla, fyrr en mannkynið er þess umkomið að taka framförum fyrir frjálsar og jafnar umræður. Þangað

2 til hljóta menn að hlýða einhverjum Akbar 1 eða Karlamagnúsi 2 í blindni, ef þeir þá eiga völ á slíkum höfðingja. Öðru máli gegnir, þegar mannkyninu hefur lærzt að hlíta leiðsögn um framfarir sínar með rökræðum eða fortölum, en því stigi hafa þær þjóðir þegar náð, sem um er rætt í þessu riti. Með slíkum þjóðum er valdbeiting, hvort heldur beinar þvinganir eða tilskipanir að viðlögðum refsingum, ekki lengur leyfileg aðferð mönnum sjálfum til heilla, heldur einungis afsakanleg öðrum til varnar. Þess er rétt að geta, að við rökfærslu mína hafna ég hverri stoð, sem reisa mætti á hugmyndinni um æðra réttlæti, óháð allri nytsemi. Ég tel nytsemina grundvöll alls siðferðis, hinn endanlega mælikvarða góðs og ills. En þar á ég við nytsemi í víðustu merkingu, grundvallaða á varanlegum hagsmunum mannsins á þroskabraut hans. Að minni hyggju heimila þessir hagsmunir enga skerðingu á frelsi einstaklingsins til athafna, nema þær athafnir varði hagsmuni annarra. Geri maður öðrum mein, er gild ástæða til að refsa honum að lögum eða með almennri fordæmingu, varði verknaður hans ekki við lög. Boð eru einatt réttlætanleg ekki síður en bönn. Með réttu má neyða menn til að vinna ýmis verk öðrum til góðs, til dæmis að bera vitni fyrir dómi, eiga hóflegan hlut að vörnum lands síns eða öðrum sameiginlegum störfum, sem nauðsynleg eru því samfélagi, er menn njóta verndar hjá. Sama máli gegnir um ýmsa aðstoð við aðra, svo sem að bjarga lífi manns og koma til liðs, þegar ráðizt er á varnarlausa. Hvenær sem það er augljós skylda manns að gera slíka hluti, má kalla hann til ábyrgðar fyrir að gera þá ekki. Menn geta valdið öðrum tjóni með ýmsu, sem þeir láta ógert, ekki síður en með gerðum sínum, og í báðum tilvikum hljóta þeir að standa öðrum reikningsskap. Í fyrra tilvikinu verður þó að beita þvingunum með miklu meiri gát en í hinu síðara. Reglan er að kalla mann til ábyrgðar fyrir tjón, sem hann veldur öðrum. Hitt er undantekning, að kalla megi mann til ábyrgðar fyrir að hafa ekki reist skorður við tjóni. Þó eru ýmis atvik nógu ótvíræð og alvarleg til að réttlæta þessa undantekningu. Í öllum skiptum einstaklings við aðra menn ber hann ábyrgð að lögum gagnvart þeim, sem eiga hagsmuni í húfi, og gagnvart samfélaginu sem verndara þeirra, ef nauðsyn ber til. Oft er rík ástæða til að kalla mann ekki til ábyrgðar, en hún veltur þá á sérstökum málsatvikum. Ástæðan kann að vera sú, að búast megi við betri breytni af honum, ef hann er látinn eiga sig, en ef honum er veitt það aðhald, sem samfélagið hefur tök á. Eða þá hin, að tilraun til að veita slíkt aðhald muni að líkindum valda meira tjóni en því, sem ætlunin er að aftra. Þegar slíkar ástæður koma í veg fyrir ábyrgð að lögum, ber samvizku manns sjálfs að setjast í autt dómarasætið til verndar þeim hagsmunum annarra, sem ekki njóta neinnar ytri verndar. Hverjum manni ber að dæma sjálfan sig mun harðar, ef hann verður ekki kallaður til ábyrgðar gagnvart meðbræðnim sínum. Á einu sviði mannlegrar breytni á samfélagið, ólíkt hverjum einstaklingi, aðeins óbeinna ef nokkurra hagsmuna að gæta. Þetta er svið þeirra þátta ævi og breytni hvers einstaklings, sem einungis varða hann sjálfan og þá menn aðra, sem láta sig þessa þætti varða af fúsum og frjálsum vilja og vitandi vits um allar aðstæður. Þegar ég segi, að eitthvað varði einstaklinginn einan, á ég við bein og skjót áhrif þess á hann og annað ekki. Því allt, sem orkar á einn mann, getur orkað óbeint á aðra fyrir atbeina hans. Ég mun víkja síðar að þeim mótbárum gegn kenningu minni, sem byggja má á þvílíkum atvikum. Hér er þá hinn rétti vettvangur mannlegs frelsis. Hann tekur í fyrsta lagi til hins innra valdsviðs samvizkunnar og krefst samvizkufrelsis í víðasta skilningi, frelsis til að hugsa og finna til, óskoraðs skoðanafrelsis í hverju einasta efni, hagnýtu eða heimspekilegu, vísindalegu, siðferðilegu eða guðfræðilegu. Málfrelsi og prentfrelsi kunna að virðast lúta öðru lögmáli, þar eð birting skoðana í ræðu og riti hlýtur að varða aðra menn. En þessar greinar frelsisins eru næstum 1 Djelal-eddin Muhammed Akbar ( ) var stórmógúll á Indlandi frá Hann þótti með afbrigðum strangur, en réttvís herra. Umburðarlyndi hans í trúmálum er við brugðið, enda þótt hann hafi sjálfur gerzt spámaðut nýrrar trúar, sem byggði meðal annars á kristinni kenningu. Hann efldi mjög efnahag þegna sinna. 2 Karl mikli Frankakonungur. ÓJP

3 jafnmikilvægar og hugsunarfrelsið sjálft og byggjast að mestu á sömu rökum, og af þeim sökum eru þær í rauninni ógreinanlegar frá því. Í öðru lagi krefst frumreglan frelsis um vild og viðleitni, frelsi handa hverjum manni til að lifa lífinu í samræmi við skapgerð sína, til að breyta eftir vild og taka afleiðingunum af því hindrunarlaust af annarra hálfu, svo fremi hann valdi þeim ekki tjóni. Engu skiptir, þótt öðrum kunni að virðast framferði okkar heimskulegt, spillt eða rangt. Af þessum rétti hvers einstaklings leiðir í þriðja lagi og með sama fyrirvara rétt manna til að bindast félagsskap, frelsi til að sameinast um eitthvert markmið, sem er öðrum mönnum meinlaust. Gert er ráð fyrir, að um fulltíða fólk sé að ræða og hvorki beitt þvingunum né svikum. Ekkert þjóðfélag er frjálst, nema það virði þessi réttindi, hver svo sem stjórnskipan þess er. Og ekkert þjóðfélag er fyllilega frjálst, nema þessi réttindi séu þar ótvíræð og afdráttarlaus. Hið eina frelsi, sem á nafnið skilið, er frelsi til að freista gæfunnar að eigin vild, svo lengi sem menn reyna ekki að svipta aðra gæfunni eða varna þeim vegar í leit sinni að lífshamingju. Hver maður er sjálfur bezt til þess fallinn að vaka yfir velferð sinni til líkama eða sálar, þessa heims eða annars. Mannkyninu er meiri akkur í að leyfa mönnum að lifa eins og þeim bezt þykir en að þröngva þeim til að lifa eins og allir aðrir telja fyrir beztu. Þessi kenning er langt frá því að vera ný, og sumum kann að virðast hún liggja í augum uppi. Þó er engin kenning jafnöndverð allri stefnu ríkjandi hátta og hugmynda. Þjóðfélagið steypir þegna sína í sama mót í félagslegu tilliti. En það hefur kostað jafnmikils kapps um áþekk afskipti af einkalífi manna í nafni einhverra manngildishugsjóna sinna. Ríki fornaldar þóttust hafa rétt til íhlutunar um einstaka þætti einkalífsins, og hinir fornu heimspekingar voru sama sinnis. Rökin voru þau, að ríkið ætti ákaflega mikið undir atgervi þegna sinna til sálar og líkama. Þetta viðhorf átti ef til vill rétt á sér í litlum ríkjum og umsetnum á allar hliðar, sem voldugir fjandmenn gátu eytt í árás eða innri átök kollvarpað. Þar gæti jafnvel skammvinnt slen og agaleysi haft svo örlagaríkar afleiðingar að ókleift reyndist að bíða nytsamlegra og varanlegra áhrifa einstaklingsfrelsisins. Nú á tímum hefur hinn mikli fólksfjöldi ríkja og þó einkum aðskilnaður ríkis og kirkju (sem lagt hefur andlega leiðsögn í annarra hendur en veraldlegra valdsmanna) reist skorður við svo ríkri íhlutun löggjafans um einstök atriði einkalífsins. En þrátt fyrir þetta hafa einstaklingsbundin frávik frá ríkjandi skoðunum jafnvel fremur orðið fyrir skeytm almenningsálitsins en hin félagslegu. Trúin, voldugasta aflið við mótun siðferðishugmynda, hefur ýmist lotið valdafíkinni klerkastétt, sem slægist eftir alræðisvaldi um mannlega breytni, eða þá þröngsýnum hreintrúarmönnum. Og sumir siðbótarmenn nútímans, sem rísa hvað öndverðastir gegn fornri trú, eru engir eftirbátar kirkjudeilda og trúflakka í kröfum sínum um rétt til andlegrar kúgunar. Hér á ég einkum við M. Auguste Comte og þær kenningar hans um þjóðfélagsmál, sem hann birtir í riti sínu Stjórnkerfi framstefnunnar eða Systéme de Politique Positive. 3 Hann vill að vísu fremur beita aðhaldi siðferðis en laga til að koma á fót þvílíku ofríki þjóðfélagsins yfir einstaklingnum, að annað eins hvarflaði ekki að hinum strangasta tyftunarmanni í hópi fornra heimspekinga. Auk kynlegra kenninga einstakra hugsuða færist sú árátta í vöxt á okkar dögum að auka úr hófi vald þjóðfélagsins yfir þegnunum, bæði í krafti laga og almenningsálits. Og allar breytingar, sem eiga sér stað um þessar mundir, miða að því að styrkja þjóðfélagið, en veikja afl einstaklingsins. Af þeim sökum er þessi frelsisskerðing ekki böl af því tæi, sem búast má við, að hverfi af sjálfu sér. Hún mun þvert á móti gerast æ háskalegri. Allir menn, jafnt yfirvöld sem almenningur, hafa tilhneigingu til að þröngva eigin skoðunum og tilfinningum að öðrum mönnum. Og þessi tilhneiging nýtur svo öflugs stuðnings ýmissa beztu og verstu þátta mannlegs eðlis, að vanmáttur manna er einn um að 3 Auguste Comte ( ) var franskur heimspekingutr og frumkvöðull svonefndrar framstefnu ( philosophie positivé, einnig nefnd raunspeki á íslenzku, sjá bls í Hugmyndasögu ÓJP). Kenningar Comtes höfðu nokkur áhrif á Mill, einkum þann þátt Rökfræði hans, sem fjallar um félagsvísindin (A System of Logic VI). Þeir tveir kynntust, en ágreiningur olli því, að Comte sleit vinskap þeirra.

4 halda henni í skefjum. En mátturinn minnkar ekki. Hann vex. Og ef menn slá ekki skjaldborg siðferðilegrar sannfæringar um frelsi sitt, þá má búast við því, eins og nú standa sakir, að þessi valdníðsla færist enn í aukana. FJÓRÐI KAFLI Um valdsvið samfélagsins yfir einstaklingnum SJÁLFRÆÐI einstaklingsins eru takmörk sett. En hver eru þessi takmörk? Hvert er valdsvið samfélagsins yfir einstaklingnum? Hverju á hver einstaklingur að ráða um líf sitt og hverju samfélagið? Yfirráð helgast af hagsmunum. Einstaklingurinn á að ráða því um líf sitt, sem hann lætur sig mestu varða. Samfélagið á að ráða hinu, sem skiptir það mestu. Samfélagið er ekki byggt á neinum samningi, og marklaust er að ímynda sér slíkan samning til að réttlæta þær kvaðir, sem samfélagið leggur á einstaklinginn. Allt um það ber hverjum þeim, sem nýtur verndar samfélagsins, að endurgjalda því þessa vernd. Ef menn vilja lifa saman, hljóta þeir að hlíta einhverjum reglum um samskipti sín. Önnur meginreglan er, að enginn maður gangi á hagsmuni annarra - eða öllu heldur þá hagsmuni annarra, sem ber að telja rétt þeirra að skráðum eða óskráðum lögum. Hin er, að hver maður beri sanngjarna byrði starfs og fórna í því skyni að vernda samfélagið sem þegna þess gegn tjóni og árásum. Samfélagið hefur rétt til að framfylgja þessum reglum og refsa þeim mönnum, sem reyna að skorast undan þeim. Og réttur samfélagsins er meiri. Einstaklingur getur gert öðrum margvíslegt mein eða verið umhyggjulaus um velferð annarra, án þess þó að rjúfa skýlausan rétt á þeim. Almenningsálitið má refsa slíkum manni, enda þótt óheimilt sé að refsa honum að lögum. Um leið og einstaklingur gengur á hagsmuni annarra, tekur valdsvið samfélagsins til breytni hans. Þá kemur til álita, hvort það muni almenningsheill til eflingar eða ekki, að samfélagið skerist í leikinn. Ekkert slíkt kemur til álita, þegar breytni manns varðar einungis hag hans sjálfs og þeirra fulltíða manna annarra, sem láta sig þessa breytni varða af fúsum vilja og fullu viti. Í öllum slíkum tilvikum ættu menn að hafa fyllsta frelsi, jafnt að lögum sem almenningsáliti, til að gera það, sem þeim sýnist, og taka afleiðingunum. Það væri mikill misskilningur á þessari kenningu minni að telja hana boða eigingjarnt skeytingarleysi, sem telur engum manni koma við, hvernig aðrir lifa lífinu, hvernig þeir breyta og hvernig þeim farnast, nema hagsmunir hans sjálfs séu í húfi. Öll þörf er á, að óeigingjörn viðleitni til að efla hag annarra fari mjög vaxandi í veröldinni. Ósérplægnum og góðviljuðum mönnum eru þó önnur tæki tiltæk til að hvetja meðbræður sína til betra lífs en keyrið og svipan, hvort heldur í eiginlegri eða óeiginlegri merkingu. Ég skal verða síðastur manna til að lítilsvirða skyldur hvers manns við sjálfan sig. Þær ganga næstar skyldum hans við samfélagið, ef þær eru þá ekki jafnmikilvægar. Í uppeldi barna ber okkur að leggja jafna rækt við hvorar tveggja. Þar beitum við fortölum ekki síður en þvingunum, og þegar uppeldi barns á að heita lokið, ætti einungis að beita fortölum í því skyni að innræta mönnum skyldurnar við sjálfa sig. Mönnunum ber að hjálpa hver öðrum að greina gott frá illu ag hvetja hver annan til að gera gott og forðast allt, sem illt er. Þeim ber ávallt að hvetja hver annan til að neyta hinna æðri sálargáfna sinna og til að beina tilfinningum sínum og viðleitni í sívaxandi mæli að viturlegum markmiðum og vangaveltum í stað heimskulegra, háleitum í stað auvirðilegra. Enginn maður og enginn fjöldi manna hefur rétt til að banna mannlegum einstaklingi, sem kominn er til vits og ára, að lifa lífi sínu, eins og honum sjálfum sýnist. Sjálfur á hann mest í húfi. Það, sem aðrir eiga í húfi, að ástvinum hans frátöldum, er hégómi hjá því, sem hann á sjálfur. Og samfélagið á lítilla sem engra og öldungis óbeinna hagsmuna að gæta, nema að því, sem varðar breytni einstaklingsins við aðra. Á hinn bóginn hefur mesta hversdagsfólk, menn og konur, óendanlega miklu betri tök á að öðlast skilning á óskum sínum og aðstæðum en nokkur maður annar. Ef samfélagið breytir ákvörðunum og ætlunum einstaklings, sem einungis varða hann sjálfan, hlýtur íhlutun þess að byggja á almennum skoðunum. En þessar skoðanir kunna að vera alrangar, og jafnvel þótt þær séu réttar, er eins

5 víst, að þeim verði misbeitt í einstökum tilvikum af mönnum, sem þekkja ekki betur til allra atvika en hver annar áhorfandi. Um þessa þætti mannlífsins ber því að telja hvern einstakling einráðan. Í mannlegum samskiptum ber nauðsyn til, að almennum reglum sé hlítt, svo að menn geti vitað, á hverju þeir eiga von. Um eigin málefni sín á þó hver einstakur að vera æðsti dómari. Aðrir menn geta, beðnir sem óbeðnir, ráðlagt honum til að hvessa dómgreind hans og hvatt hann til að styrkja vilja hans. En hans er að dæma. Honum kann að skjátlast þrátt fyrir ábendingar og aðvaranir. En um meinið, sem af því hlýzt, er lítils vert á móti hinu, sem að því er, að aðrir neyði hann til að breyta samkvæmt því, sem þeir telja honum fyrir beztu. [ ] FIMMTI KAFLI Notagildi Í ÞESSU riti hef ég haldið fram tveim frumsetningum um frelsi einstaklingsins. Þessar frumsetningar eru grundvöllur allrar umræðu um einstök atriði, og þær verða að ná almennri viðurkenningu sem slíkar, áður en von er til, að þeim verði beitt til góðs í ýmsum greinum siðfræði og stjórnvísinda. Í þessum kafla mun ég gera fáeinar athugasemdir um einstök atriði. Þessum athugasemdum er fremur ætlað að varpa ljósi á setningarnar en sýna allar afleiðingar þeirra. Ég mun ekki ræða notagildi setninganna almennt, heldur víkja lítillega að því, hvernig megi beita þeim, til að skýra merkingu og mörk þeirra og auðvelda mönnum beitingu þeirra, þegar tvísýnt virðist, hvor þeirra eigi við. Fyrri setningin er þessi: einstaklingur ber enga ábyrgð gagnvart samfélaginu á þeim athöfnum sínum, sem varða einungis hann sjálfan. Samfélagið getur látið andúð eða vanþókknun á gerðum hans í ljósi með ráðleggingum, tilsögn og fortölum, og aðrir menn geta í þessu skyni forðazt hann, ef þeir telja það sjálfum sér fyrir beztu. En öll önnur afskipti af háttum hans eru óréttlætanleg. Síðari setningin er þessi: einstaklingur ber ábyrgð gagnvart samfélaginu á þeim athöfnum sínum, sem skaða hagsmuni annarra. Fyrir slíkar athafnir má hegna honum að almenningsáliti eða lögum, ef samfélagið telur slíkar hegningar nauðsynlegar sér til verndar. Nú mega menn ekki draga þá ályktun af síðari setningimni, að samfélagið hafi ævinlega íhlutunarrétt, þegar athafnir einstaklings skaða hagsmuni annarra eða stofna þeim í hættu. Þvert á móti er algengt, að réttmæt breytni einstaklings skaði aðra óhjákvæmilega og þess vegna réttilega eða geri einhverjar vonir þeirra að engu. Slíkir hagsmunaárekstrar einstaklinga stafa einatt af illri samfélagsskipan, en þá verður ekki hjá þeim komizr, meðan sú skipan stendur. Og sumir þeirra eru óhjákvæmilegir, hver sem samfélagsskipanin er. Margir menn hafa hag af tjóni annarra, árangurslausu erfiði þeirra og brostnum vonum: þeir, sem hafa betur í of fjölmennri atvinnugrein eða á samkeppnisprófi, þeir, sem teknir eru fram yfír aðra í eftirsókn eftir einhverju, sem báðir vilja öðlast. En það er almennt viðurkennt, að öllu mannkyni sé fyrir beztu, að einstaklingar freisti gæfunnar í lífinu án tillits til slíkra afleiðinga. Með öðrum orðmn: samfélagið viðurkennir ekki, að vonsviknir keppinautar manns eigi lagalegt eða siðferðilegt tilkall til, að þeim sé hlíft við vonbrigðum sínum. Samfélagið telur sig því aðeins skylt til íhlutunar, að þessir keppinautar hafi verið beittir brögðum, sem eru andstæð almenningsheill, svo sem falsi, svikum eða ofbeldi. Verzlun er einnig félagslegt athæfi. Hver sá, sem selur almenningi varning af einhverju tæi, hefst það að, sem varðar hagsmuni annarra manna og samfélagsins yfirleitt. Þess vegna er athæfi hans á valdsviði samfélagsins samkvæmt frumreglunni. Af þessum sökum töldu menn það áður skyldu stjórnvalda í öllum mikilvægum tilvikum að lögbinda verðlag og stjórna framleiðslunni. En nú er viðurkennt eftir langa baráttu, að bezta trygging fyrir ódýrri og vandaðri vöru sé, að framleiðendur og seljendur hafi fyllilega frjálsar hendur með því eina skilyrði, að kaupendur hafi jafnfrjálsar hendur til að afla sér vörunnar annars staðar. Þetta er

6 kenningin um svonefnt verzlunarfrelsi. Að henni hníga allt önnur rök en að kenningu minni um einstaklingsfrelsi, en engu að síður jafntraust. Allar takmarkanir á verzlun eða framleiðslu varnings til verzlunar eru vissulega höft, og öll höft eru ill sem slík. En verzlunarhöftin hefta einungis þær athafnir manna, sem samfélagið hefur fullan rétt til að hefta. Þau eru einungis röng vegna þess, að í reynd ná þau ekki þeim tilgangi, sem þeim var ætlað að ná. Frelsisreglan er því óskyld verzlunarfrelsiskenningunni. Eins er hún óskyld flestum ágreiningsefnum um skerðingu verzlunarfrelsis, eins og því, hve ströngu opinberu eftirliti sé rétt að beita til að koma í veg fyrir vörusvik, eða hinu, hve ströng ákvæði megi setja, sem skyldi iðnrekendur til heilbrigðis- og öryggisráðstafana á hættulegum vinnustað. Slíkur ágreiningur varðar frelsi einstaklingsins aðeins að einu leyti: að öllu öðru jöfnu er ávallt betra að láta menn sjálfráða en setja þeim skorður. Eftir frumreglunni er óneitanlega réttmætt að skerða frelsi manna í verzlun og atvinnurekstri. Að vísu varða sum verzlunarhöft einstaklingsfrelsið: það eru öll þau, sem þjóna þeim tilgangi að gera almenningi örðugt eða ókleift að afla sér einhverrar vöru. Dæmi slíkra hafta eru bann við sölu áfengis, bann við ópíumsölu til Kína, takmarkanir á eitursölu. En slíkri íhlutun ber ekki að andmæla vegna þess, að hún skerði frelsi framleiðenda eða seljenda vörunnar, heldur vegna hins, að hún skerðir frelsi kaupenda. [ ]