Neteinelti. Skaðvaldur í nútímasamfélagi. Regína Ásdís Sverrisdóttir Tinna Ósk Óskarsdóttir

Transcription

1 Neteinelti Skaðvaldur í nútímasamfélagi Regína Ásdís Sverrisdóttir Tinna Ósk Óskarsdóttir Lokaverkefni til BA-prófs Uppeldis- og menntunarfræðideild

2

3 Neteinelti Skaðvaldur í nútímasamfélagi Regína Ásdís Sverrisdóttir Tinna Ósk Óskarsdóttir Lokaverkefni til BA-prófs í uppeldis- og menntunarfræði Leiðbeinandi: Sólveig Jakobsdóttir Uppeldis- og menntunarfræðideild Menntavísindasvið Háskóla Íslands Júní 2015

4 Neteinelti: Skaðvaldur í nútímasamfélagi Ritgerð þessi er 14 eininga lokaverkefni til BA- prófs í uppeldis- og menntunarfræði við Uppeldis- og menntunarfræðideild Menntavísindasviði Háskóla Íslands Regína Ásdís Sverrisdóttir og Tinna Ósk Óskarsdóttir 2015 Óheimilt að afrita ritgerðina á nokkurn hátt nema með leyfi höfunda Prentun: Bóksala kennaranema Reykjavík, 2015

5 Útdráttur Í þessari ritgerð er fjallað um neteinelti á meðal ungmenna en notkun þeirra á Internetinu hefur aukist mikið undanfarin ár. Höfundar varpa fram spurningum um hvað felist í neteinelti og á hvaða vettvangi það fari fram. Einnig er fjallað um einkenni og hlutverk þeirra sem koma að neteinelti, kynja- og aldursmun, áhrif neteineltis auk þeirra úrræða sem ungmenni nota til að takast á við það. Neteinelti er áreiti eða árásargjörn hegðun sem fer fram á netmiðlum og helst í gegnum farsíma eða Internet. Neteinelti er framið af einstaklingi eða hópi og þarf ekki að vera endurtekið þar sem vettvangurinn er oft fjölmennur og mörg vitni til staðar. Fræðileg úttekt leiddi í ljós að neteinelti getur haft alvarleg sálræn- og félagsleg áhrif auk þess sem þolendur eru líklegri til að glíma við önnur hegðunarvandamál svo sem aukin neysla á áfengi og reykingar. Þolendur sem verða ítrekað fyrir barðinu á neteinelti eiga erfitt með að verjast því vegna síendurtekinna áreita frá gerendum. Gerendur eru þeir sem valda öðrum líkamlegum eða tilfinningalegum skaða. Gerendur/þolendur eru þeir sem leggja aðra í einelti ásamt því að vera sjálfir fyrir því. Áhorfendur eru svo þeir sem verða vitni að eineltinu. Algengast er að neteinelti fari fram hjá ungmennum 15 ára og eldri en tíðnin fer síðan lækkandi eftir 20 ára aldur. Ekki er hægt að segja að það sé kynjamunur á gerendum og þolendum í neteinelti þar sem niðurstöður rannsókna eru ólíkar. Stelpur eru þó líklegri til þess að segja frá neteinelti og tjá sig um það, þær kjósa einnig að nota skyndiskilaboð þegar kemur að neteinelti en strákar kjósa frekar beinar hótanir. Þau úrræði sem ungmenni nota helst til að takast á við neteinelti skiptast í tvennt. Í fyrsta lagi geta ungmenni greint vandamálið og reynt að koma í veg fyrir neteineltið. Í öðru lagi geta ungmenni reynt að takast á við þær tilfinningar sem neteineltið hefur í för með sér. Með því að auka meðvitaða þekkingu fólks á neteinelti og áhrifum þess er mögulega hægt að draga úr því en neteinelti getur haft mjög alvarlegar afleiðingar í för með sér. Í því samhengi er mikilvægt að fræða almenning og þá sérstaklega skólasamfélagið. Með því að útbúa viðeigandi fræðsluefni sem er aðlagað að íslensku samfélagi væri hægt að fyrirbyggja og stuðla að jákvæðri og öruggri Internetnotkun ungmenna. 3

6 Efnisyfirlit Útdráttur... 3 Töfluskrá... 6 Formáli Inngangur Rannsóknarspurning Uppbygging ritgerðar Upplýsingar um helstu heimildir Neteinelti: Tegundir, vettvangur og samfélagsmiðlar Hvað er neteinelti? Tegundir neteineltis Netrifrildi (e. flaming) Rafrænt áreiti (e. harassment) Mannorðsspjöll (e. denigration) Persónueftiröpun (e. impersonating) Trúnaðarbrestur (e. outing and trickery) Útskúfun (e. exclusion) Rafrænt umsátur (e. cyberstalking) Að lemja sér til ánægju (e. happy slapping) Vettvangur neteineltis Samfélagsmiðlar Áhrif neteineltis og úrræði ungmenna til þess að takast á við afleiðingarnar Áhrif neteineltis á ungmenni Sálræn vandamál Félagsleg vandamál Hegðunarvandamál Langtímaáhrif eineltis og áfalla í æsku Hvergi skjól Úrræði ungmenna til að takast á við neteinelti Úrræði Parris og félaga Efling úrræða sem ungmenni nota til að takast á við neteinelti

7 3.3 Úrræði samfélagsins við neteinelti Lagarammi Foreldrar Skóli og starfsfólk skólans Hvað er hægt að gera þegar neteinelti er annarsvegar Fræðsla Einkenni þátttakenda og hlutverk í neteinelti, kynja- og aldursmunur Einkenni og hlutverk þátttakenda í neteinelti Einkenni þolenda Einkenni gerenda Einkenni gerenda/þolenda Einkenni áhorfenda Staða kynjanna í neteinelti Aldurshópar í neteinelti Samantekt og umræður Umræða Heimildaskrá

8 Töfluskrá Tafla 1. Helstu upplýsingar yfir lykilheimildir ritgerðar

9 Formáli Ritgerð þessi er 14 eininga lokaverkefni til BA- prófs í uppeldis- og menntunarfræði við Menntavísindasvið við Háskóla Íslands. Við viljum þakka leiðbeinanda okkar henni Sólveigu Jakobsdóttir fyrir góða leiðsögn og ábendingar á áhugaverðu efni. Einnig viljum við þakka Hróðnýju Lund og Árnýju Ósk Árnadóttur fyrir yfirlestur og mikinn stuðning á meðan ritgerðarskrifum stóð. Áhugi okkar á þessu verkefni kviknaði eftir að við hlustuðum á fyrirlestur samnemanda okkar um neteinelti. Þegar við kynntum okkur efnið nánar sáum við að lítið var til um þetta efni á Íslandi. Við ákváðum því að skrifa um þetta efni og bæta þannig við það efni sem til er nú þegar. Þetta lokaverkefni er samið af okkur undirrituðum. Við höfum kynnt okkur Siðareglur Háskóla Íslands (2003, 7. nóvember, og fylgt þeim samkvæmt bestu vitund. Við vísum til alls efnis sem við höfum sótt til annarra eða fyrri eigin verka, hvort sem um er að ræða ábendingar, myndir, efni eða orðalag. Við þökkum öllum sem lagt hafa okkur lið með einum eða öðrum hætti en berum sjálfar ábyrgð á því sem kemur fram í ritgerðinni. Þetta staðfestum við með undirskrift okkar. Reykjavík,. 20 7

10 8

11 1 Inngangur Umræða um einelti hefur aukist í okkar samfélagi á undanförnum árum. Fólk virðist meira vakandi fyrir því og er tilbúið til að viðurkenna það. Einstaklingur sem lagður er í einelti verður fyrir erfiðri lífsreynslu, þegar þolandinn fær litla sem enga hjálp getur hann verið að glíma við afleiðingarnar langt fram á fullorðinsár (Guðjón Ólafsson, 1996). Neteinelti hefur þó ekki verið jafn áberandi í umræðunni og er því mikilvægt að opna þá umræðu. Tímarnir hafa breyst mikið og hefur einelti breyst samhliða því, þróunin hefur verið á Internetinu. Ungmenni eyða jafn miklum ef ekki meiri tíma í tölvum eða símum og þau gera í raunveruleikanum (Hertz og David- Ferdon, 2011). Þegar einelti á sér stað á Internetinu er auðvelt að fela sig á bakvið nafnleysi. Í hinum vestræna heimi geta ungmenni auðveldlega komist á Internetið í gegnum síma og tölvur heima hjá sér og annarsstaðar (Cross, Lester og Barnes, 2015). Ungmenni eyða mörg hver gríðarlega miklum tíma á samskiptamiðlum, að meðaltali eyða þau meira en sjö og hálfum klukkutímum á dag á miðlum alla daga vikunnar (Rideout, Foehr og Roberts, 2010). Miðlar eru stórt hugtak en þar má nefna sjónvarp, tölvur, tónlist og rafrænar bækur. Árið 2009 eyddu ungmenni að minnsta kosti 1,29 klukkutímum á dag í tölvunotkun (Rideout o.fl., 2010). Nýrri rannsókn eftir Koff og Moreno (2013) sýnir að ungmenni nota Internetið í snjallsímanum að meðaltali í 1,1 klukkutíma á dag en 3,2 klukkutíma í tölvu. Þetta sýnir að það sé veruleg aukning í tölvunotkun ungmenna. Á Íslandi er ekki hægt að nálgast mikið af upplýsingum um neteinelti á íslensku og það hefur verið lítið rannsakað hér á landi. Markmið ritgerðarinnar er að bæta við þær upplýsingar sem nú þegar eru til um neteinelti og vekja almenning til umhugsunar. 1.1 Rannsóknarspurning Rannsóknarspurningarnar eru fjórar, ein aðalspurning og þrjár undirspurningar. Aðal rannsóknarspurningin er: Hvað er neteinelti, á hvaða vettvangi fer það fram? Undirspurningar eru: Hver eru áhrif neteineltis? 9

12 Hver eru úrræði ungmenna til þess að takast á við neteinelti? Hver eru einkenni og hlutverk þeirra aðila sem koma að neteinelti, er kynja- og/eða aldursmunur? 1.2 Uppbygging ritgerðar Ritgerðin samanstendur af fimm köflum að þessum meðtöldum. Annar kaflinn svarar aðalrannsóknaspurningu ritgerðarinnar sem er skilgreining á neteinelti, tegundir neteineltis og á hvaða vettvangi það fer fram á. Þriðji kaflinn lýsir áhrifum neteineltis og úrræðum ungmenna til þess að takast á við það. Í fjórða kafla er fjallað um þátttakendur neteineltis og einkenni þeirra, ásamt kynja- og aldursmun í neteinelti. Í kafla fimm eru dregnar saman helstu niðurstöður ritgerðarinnar, ásamt umræðu. Ritrýndar og fræðilegar heimildir eru notaðar til að svara rannsóknarspurningunum. 1.3 Upplýsingar um helstu heimildir Á næstu blaðsíðu má finna yfirlit yfir lykilheimildir ritgerðarinnar, þar má sjá fjölda þátttakenda, kynjahlutfall, landsvæði og fleira. 10

13 Tafla 1. Helstu upplýsingar yfir lykilheimildir ritgerðar Aðalhöfundur/ar Birtingarár Gagnasöfnun ár N Þátttakendur Aldur Kynjahlutfall Kk. : Kvk. Landsvæði Balakrishnan 2015 x) :49 Beckman o.fl :51 Svíþjóð Bollmer o.fl :50 Bandaríkin Cross o.fl Ástralía Cross o.fl England Dillon og Bushman :30 Dredge o.fl. 2014a :68 Ástralía Dredge o.fl. 2014b :81 Ástralía Gámez- Guadix o.fl mánuðir :59 Spánn Helga Pálsdóttir Huang og Chou Kína Evrópa, Ástralía, Asía, Norður- Jacobs o.fl Ameríka Kowalski og Limber Bandaríkin Lohman og Jarvis Asía Mouttapa o.fl Bandaríkin Na o.fl :62 Parris o.fl :35 Bandaríkin Parris o.fl Bandaríkin SAFT 2013a :50 Ísland Peter o.fl London Slonje og Smith :44 Svíþjóð Smith o.fl :51 London Tarapdar og Kellett Walrave Belgía Williams og Guerra , 13 og 17 46:54 X) Þar sem reitir eru auðir vantaði upplýsingar í viðkomandi heimild. 11

14 12

15 2 Neteinelti: Tegundir, vettvangur og samfélagsmiðlar Í þessum kafla verður neteinelti skilgreint og leitast við að útskýra meginmun á neteinelti og hefðbundu einelti. Hér að neðan er fjallað um vettvang þar sem neteinelti fer fram og hvaða hlutverki samfélagið gegnir þegar kemur að slíku einelti. Hefðbundið einelti Einelti er skilgreint sem ferli þar sem ákveðinn einstaklingur er beittur andlegu og/eða líkamlegu áreiti af einum eða fleiri einstaklingum í ákveðinn tíma. Dæmi um einelti er líkamleg árás, niðrandi orð og athafnir sem heyrast og sjást (Guðjón Ólafsson, 1996). Einelti getur haft slæmar afleiðingar og því er mikilvægt að koma í veg fyrir það sem allra fyrst (Olweus, 1993). Hefðbundið einelti gerist að mestu í skólum eða á skólalóð, þar sem fullorðnir sjá og heyra ekki til (Sharp og Smith, 2000). Einkenni hefðbundis eineltis eru meðal annars ungmenni vilja ekki fara í skólann, forðast að leika sér í frímínútum eða eru nálægt fullorðnum þar sem þeim finnst þau örugg og eiga til að fá lægri einkunnir í skólanum. Einelti getur leitt af sér þunglyndi og skapsveiflur (Cross o.fl., 2015; Olweus, 2005). Neteinelti er ein birtingarmynd eineltis og eru einkenni svipuð. Í rannsókn Dredge o.fl. (2014a) kom fram að myndir, myndbönd og símhringingar höfðu meiri áhrif á þolendur neteineltis. Vefsíður og smáskilaboð höfðu sömu áhrif og hefðbundið einelti og skyndiskilaboð * og tölvupóstar höfðu minni áhrif heldur en hefðbundið einelti (Dredge o.fl., 2014a). Þeir einstaklingar sem lagðir eru í neteinelti eru líklega lagðir í hefðbundið einelti líka. Rannsókn Cross o.fl. (2015) sýndi að 87 prósent af þeim einstaklingum sem upplifðu neteinelti sögðust einnig upplifa hefðbundið einelti og 77 prósent sem leggja aðra í neteinelti leggja þá sömuleiðis í hefðbundið einelti (Cross o.fl. 2015; Hoff og Mitchell, 2009). Samkvæmt rannsókn Hertz og David- Ferdon (2011) * Skyndiskilaboð: Skilaboð sem fara fram á milli tveggja einstalinga eða fleiri á rauntíma. 13

16 voru 96 prósent þeirra sem lagðir voru í hefðbundið einelti einnig lagðir í neteinelti. Rannsókn Cross o.fl. (2015) sem stóð yfir þriggja ára tímabil, með 1504 þátttakendum, sýndi að hefðbundið einelti minnkaði hægt og rólega með árunum en neteinelti var stöðugt og minnkaði lítið á sama tímabili. 2.1 Hvað er neteinelti? Neteinelti hefur sífellt verið að færast í aukana og fer yfirleitt fram meðal ungmenna sem eru 18 ára og yngri en ekki er til nákvæm tala um tíðni neteineltis en talið er að sex til 30 prósent ungmenna hafi lent í neteinelti (Dredge, Gleeson og Garcia, 2014b). Neteinelti er skilgreint sem einelti eða áreiti sem fer fram á miðlum, farsímum og Internetinu (Perren o.fl., 2012). Neteinelti er árásargjörn og vísvitandi hegðun framin af einstaklingi eða hópi og er vettvangurinn Internetið (Dredge o.fl., 2014b). Neteinelti getur verið endurtekin hegðun til að skaða einstaklinginn sem getur ekki auðveldlega varið sig, einnig getur það verið hegðun sem er ekki endurtekin heldur séð af hundruðum einstaklinga (Cross, Richardson, Douglas og Vonkaenel- Flatt, 2009; Dredge, Gleeson og Garcia, 2014a; Jacobs, Dehue, Vollink og Lechner, 2014). Eftir því sem tæknin hefur þróast sækja einstaklingar æ meira í að fá útrás fyrir reiði og gera þeir það með að leggja í neteinelti (İçellioğlu og Özden, 2014). Ungmenni líta á neteinelti sem stórt vandamál, stærra heldur en kynþáttahatur, alnæmi og þrýsting frá jafningjum að nota vímuefni (Mouttapa, Valente, Gallaher, Rohrbach og Unger, 2004). Algengast er að tilkynntar séu tvær leiðir sem notaðar eru til neteineltis, það er að setja niðrandi hluti á vegg samfélagssíðu þolanda eða senda neikvæð einkaskilaboð (Dredge o.fl., 2014a). Neteinelti getur gerst á hvaða tíma sólarhrings sem er og eltir þolandann hvert sem hann fer af því að tölvur og farsímar eru orðinn staðalbúnaður flestra einstaklinga. Í rannsókn Kite, Gable og Filippelli (2010) kom fram að 29 prósent nemenda segja að gerendur velji sig og hafi samband við sig byggt á þeim persónulegu upplýsingum sem þau setja sjálf á Internetið. Einnig töldu 37 prósent að það væri auðveldara fyrir gerendur að hafa samband við þá byggt á upplýsingunum sem þau settu á Facebook síðuna sína. Stór hluti nemendanna tók fram að líklegast gætu gerendur fundið út hvar þeir ættu heima og í hvaða skóla þau gengu í (Kite o.fl., 2010). 14

17 Neteinelti er að stöðugt að aukast meðal ungmenna, skýringin á því getur verið að ungmenni hafa greiðan aðgang að Interneti og farsímum í dag. Hrefna Pálsdóttir ásamt fleirum (2014) sendu út könnun til allra barna í 8., 9. og 10. bekk, niðurstöður leiddu í ljós að tíu prósent barna á höfðuborgarsvæðinu höfðu orðið fyrir neteinelti þrisvar sinnum eða oftar. Ekki var mikill munur á landsbyggðinni en 11 prósent barna á landsbyggðinni svöruðu að þau hefðu orðið fyrir neteinelti þrisvar eða oftar. Neteinelti og hefðbundið einelti hafa það sameiginlegt að vera árásargjörn hegðun framin af einstakling eða hópi til að skaða annan aðila. Neteinelti er í raun rafræn þróun af hefðbundnu einelti. Munurinn er sá að neteinelti getur farið fram nafnlaust sem gerir þolandanum erfiðara að verja sjálfan sig en þegar um er að ræða hefðbundið einelti vita þolendur alltaf hver gerandinn er. Annar munur er sá að hefðbundið einelti fer oft fram í eða á leiðinni úr skóla og á skólalóð en neteinelti getur farið fram hvar sem er og hvenær sem er. 2.2 Tegundir neteineltis Allt neteinelti hefur þann tilgang að setja fram niðrandi og niðurlægjandi upplýsingar um þolandann. Neteinelti er flokkað eftir því hvernig og hvar það fer fram. Þekktar leiðir til að stunda neteinelti eru: Deiling á myndefni á netmiðlum eða í gegnum farsíma í þeim tilgangi að niðurlægja. Niðrandi skilaboð á vegg þolandans á samskiptamiðlum. Setja viðkvæmar upplýsingar um einhvern á netmiðil. Hakka sig inn á samskiptareikning hjá öðrum í þeim tilgangi að valda skaða. Útiloka einstaklinga með beinum hætti frá ákveðnum vettvangi á netmiðlum eru einnig þekktar leiðir til þess að stunda neteinelti (Cross o.fl., 2009). Haturssíður, en þá er eini tilgangurinn að niðurlægja þolandann (Tarapdar og Kellett, 2013). Farið verður nánar í tegundir neteineltis hér að neðan. 15

18 2.2.1 Netrifrildi (e. flaming) Netrifrildi er skammlíf deila á milli einstaklinga sem eru yfirleitt jafn sterkir félagslega. Deilan er á milli tveggja eða fleiri einstaklinga á netinu og kallast það netrifrildi (Willard N., 2007). Samskiptin einkennast af vanvirðingu, eru móðgandi, dónaleg, blótsyrði eru notuð og einnig nota sumir hótanir (Moor og Heuvelman, 2010; Nuccitelli, 2012). Ef samskiptin standa yfir í lengri tíma þá er það kallað logandi stríð (e. flame war) (Willard, 2007). Netrifrildi gerist oftast á opinberum stöðum á Internetinu svo sem opnum spjallsvæðum eða í tölvuleikjum. Rifrildið byrjar á milli einstaklinga eða smærri hópa sem eru að rökræða eða móðga hvorn annan, þeir eru annaðhvort að reyna að bæla rifrildið niður eða rífast meira. Mörg einkaskilaboð milli einstaklinga geta líka verið skilgreind sem netrifrildi. Skilaboðin eru þá send í smáskilaboðum, skyndiskilaboðum eða í tölvupósti (Li, 2010; Nuccitelli, 2012; O Sullivan og Flanagin, 2003; Willard, 2007). Þar sem netrifrildi stendur yfirleitt í stuttan tíma hafa fræðimenn velt því fyrir sér hvort mætti skilgreina netrifrildi sem neteinelti. Það er ekki endurtekin hegðun og einstaklingarnir eru í jafnri stöðu félagslega (Willard, 2007). Dæmi um netrifrildi: Siggi og Grétar lenda í rifrildi á Internetinu í gegnum spjallið á Facebook. Skilaboðin á milli þeirra verða meira móðgandi og hastarlegri, það endar síðan með því að Siggi varar Grétar við að passa sig í skólanum daginn eftir (Willard, 2007). Framangreint dæmi sýnir eina af þeim aðstæðum þar sem netrifrildi getur farið fram á Rafrænt áreiti (e. harassment) Rafrænt áreiti er samfelld og endurtekin hegðun beinist að ákveðnum einstakling. Rafrænt áreiti fer yfirleitt fram í gegnum persónuleg skilaboð, má þar nefna smáskilaboð, skyndiskilaboð og tölvupósta. Rafrænt áreiti getur einnig farið fram á opnum spjallsvæðum. Rafrænt áreiti stendur lengur yfir heldur en netrifrildi. Þolendur fá stöðugt neikvæð skilaboð þegar þeir skrá sig inn á síður svo sem Facebook eða þegar þeir skoða símann sinn (Li, 2010; Nuccitelli, 2012; Willard, 2007). Rafrænt áreiti hefur gerenda og þolenda. Gerandinn sendir hótandi og ógnandi skilaboð til þolandans, en þolandinn sendir stundum skilaboð líka en það er þá í þeim tilgangi að reyna stöðva áreitið. Rafrænt áreiti þarf ekki að vera milli einstaklinga sem 16

19 þekkjast og oft eru skilaboðin nafnlaus. Þolandinn getur þá verið að fá skilaboð frá einstaklingum hvaðan sem er í heiminum (Willard, 2007). Dæmi um rafrænt áreiti: Sara sér að það er verið að leggja Jóhönnu í hefðbundið einelti í skólanum, Sara tilkynnir það til kennara. Þegar Sara kemur heim úr skólanum á hún fullt af skilaboðum á tölvupóstinum sínum, Facebook og símanum sínum. Skilaboðin eru mjög neikvæð og halda áfram í ákveðinn tíma (Willard, 2007). Þetta er einnig gott dæmi um það hvernig neteinelti eltir þolendur eineltis heim og heldur áfram þar Mannorðsspjöll (e. denigration) Mannorðsspjöll er þegar settar eru fram skaðlegar, ósannar eða grimmar staðhæfingar um einstakling við aðra, eða þegar þær eru settar á Internetið fyrir alla að sjá. Tilgangurinn með því að setja þessar staðhæfingar fram er að skemma vinasambönd eða mannorð einstaklingsins. Það er gert með því að búa til lygasögur og dreifa slúðri um þolandann á Internetinu. Sá sem verður fyrir mannorðsspjöllum heyrir oft allra síðastur þær sögur sem eru að ganga um hann. Gerendur mannorðsspjalla eru ekki í beinu sambandi við þolandann heldur segir öðrum sögur og slúður og kemur þannig neteineltinu að stað (Li, 2010; Nuccitelli, 2012; Willard, 2007) Dæmi um mannorðsspjöll er þegar einstaklingur býr til heimasíðu á Internetinu. Setur þar fram vandræðalegar, grimmar og ósannar staðhæfingar um annan aðila. Sendir svo síðuna á alla í bekknum eða vinahópnum, svo sem að flestir geti tekið þátt í neteineltinu (Willard, 2007) Persónueftiröpun (e. impersonating) Persónueftiröpun er þegar einstaklingur kemst yfir lykilorð annars aðila og skráir sig inn á persónulegt svæði hans. Gerandinn sendir skilaboð eða setur eitthvað á Internetið sem kemur sér illa fyrir þolandann. Persónueftiröpun fer fram á samfélagsmiðlum, bloggum eða á spjallsvæðum (Naruskov, Luik, Nocentini og Menesini, 2012; Nuccitelli, 2012; Willard, 2007). Að skiptast á lykilorðum á samfélagsmiðlum er talið vera merki um sannan vinskap, þá sérstaklega meðal unglingsstúlkna. Þegar þetta á sér stað hefur gerandinn greiðan aðgang að lykilorðinu og gerir honum auðvelt fyrir að taka yfir síðuna (Willard, 2007). 17

20 Dæmi um persónueftiröpun. Sigrún situr fyrir aftan Kiddý og sér þegar Kiddý stimplar inn lykilorðið sitt á Facebook. Sigrún fer svo inn á aðganginn hjá Kiddý og sendir skilaboð á vinkonur hennar sem kemur Kiddý í vonda stöðu meðal vinkvenna sinna (Willard, 2007) Trúnaðarbrestur (e. outing and trickery) Að senda eða setja á Internetið efni sem er viðkvæmt fyrir einstakling. Meðal annars persónulegar eða niðurlægjandi upplýsingar. Það er gert með því að senda áfram persónuleg skilaboð eða myndir á aðra (Li, 2010). Uppljóstrun (e. outing) er að setja efni á Internetið fyrir alla að sjá, svo sem senda eða áframsenda persónuleg samskipti, myndir eða myndbönd. Það á einnig við vandræðalegar myndir sem sýna ákveðna líkamsparta. Algeng uppljóstrun er þegar einstaklingur fær persónulegar upplýsingar eða myndir og sendir áfram á aðra aðila. Dæmi um uppljóstrun er þegar samband milli tveggja einstaklinga gengur ekki upp. Annar aðilinn er fúll og svekktur, notar því persónulegar myndir sem hann fékk frá maka sínum til að hefna sín og dreifir um Internetið, hægt er að kalla þetta hefndarklám (Willard, 2007). Svik (e. trickery) tengjast uppljóstrun. Svik eiga sér stað þegar þolandi er látinn trúa því að samræðurnar eða myndirnar séu einungis á milli hans og gerandans. Tilgangur gerandans er hins vegar fólginn í því að reyna að komast að einhverju vandræðalegu eða einhverju öðru sem hann gæti notfært sér gegn þolandanum. Þá notar gerandinn upplýsingarnar sem hótun til að fá þolandann til að gera ákveðna hluti. Dæmi um svik er þegar strákur notfærir sér aðstöðu sína hjá stelpu sem er skotin í honum. Hún heldur að myndirnar og samræðurnar séu bara þeirra á milli en í raun er vinahópur stráksins að fylgjast með og hlæja. Annað dæmi er að stelpa segir annarri stelpu sín leyndarmál, í þeirri trú að það fari ekki lengra. Nema hún afritar og deilir samræðunum til annarra (Willard, 2007). Það eru til allskonar dæmi um trúnaðarbrest en saga Ryans Halligan er sönn og er um afleiðingar trúnaðarbrests og neteineltis. Ryan var þolandi hefðbundins eineltis, hann kynntist stelpu í gegnum Internetið. Þau töluðu mikið saman og trúði hann að sambandið á milli þeirra væri raunverulegt. Þessi stelpa var með annað í huga og sýndi öllum vinum sínum skilaboðin frá Ryan, fólk hló og gerði ennþá meira grín af honum. Stuttu seinna 18

21 framdi Ryan sjálfsvíg, aðeins 14 ára gamall (Ryan s story, 2010). Þessi saga er dæmi um alvarlegar afleiðingar neteineltis Útskúfun (e. exclusion) Útskúfun á sér stað þegar tilgangur einstaklings er að markvisst og vísvitandi útiloka þolandann frá hópi fólks á Internetinu (Li, 2010). Útskúfun er tengt því hverjir eru meðlimir í ákveðnum hópi af fólki og hver er ekki meðlimur. Vinahópar hjá unglingum breytast hratt og eru þeir meðvitaðir um það. Einn daginn getur þú verið hluti af hópnum og næsta dag ekki og ástæðan er ekki til staðar. Tilfinningin við að verða fyrir útskúfun getur verið yfirþyrmandi. Í mörgum ættbálkum er útskúfun talin vera ein af hörðustu refsingunum (Nuccitelli, 2012; Willard, 2007). Útskúfun fer fram á Internetinu, meðal annars í tölvuleikjum, Facebook hópum, bloggum sem stjórnað er af mörgum eða öðrum stöðum þar sem krafist er lykilorðs. Útskúfun felur einnig í sér að einstaklingum er eytt af vinalista, til dæmis á Facebook eða Snapchat en unglingar taka því sérstaklega sem höfnun (Willard, 2007). Dæmi um útskúfun: Þegar Mikael vann Bjarna í tölvuleik á Internetinu, fékk hann hótanir frá öðrum spilurum. Núna þegar Mikael ætlar að spila leikinn getur hann það ekki þar sem hinir spilararnir hafa útilokað hann frá leiknum og neita honum inngöngu. Annað dæmi er vinkonuhópur Brynju en þær tala ekki við hana lengur og hafa hent henni út af vinalistanum sínum á Facebook. Ástæðan er að Brynju og einni stelpu í hópnum lenti saman og þá talar enginn lengur við Brynju (Willard, 2007). Þessi dæmi sýna einnig hvað einn aðili getur haft mikil áhrif og fengið aðra í lið með sér til þess að útiloka einn ákveðinn aðila Rafrænt umsátur (e. cyberstalking) Þegar einstaklingur fær endurtekin skaðleg skilaboð sem innihalda hótanir, móðganir eða kúgun. Eltihrellar netheimsins geta líka reynt að sverta mannorð eða eyðileggja vinasambönd þolandans. Þegar einstaklingi finnst hann vera í hættu, hræddur um líf sitt eða velferð þá er um að ræða rafrænt umsátur (Nuccitelli, 2012; Willard, 2007). Rafrænt umsátur gerist næstum því alltaf á persónulegum spjallsvæðum svo sem Facebook. Gerandinn notar stundum nafnleynd og bætir aðilum við spjallið sem þekkja ekki þolandann. Þetta gerir hann til þess að setja þolandann inn í aðstæður þar sem honum finnst hann ekki vera öruggur (Nuccitelli, 2012; Willard, 2007). 19

22 Dæmi um rafrænt umsátur: Þegar Anna og Jóel hætta saman, fer Jóel að senda Önnu mörg skilaboð. Skilaboðin eru hótandi, ógnandi og lýsa óánægju hans á henni. Anna lokaði á símanúmerið hans Jóels, þá byrjar hann að senda henni nafnlaus skilaboð og líka skilaboð til vina hennar sem lýsa Önnu á dónalegan og óviðeigandi hátt (Willard, 2007) Að lemja sér til ánægju (e. happy slapping) Að lemja sér til ánægju á sér stað þegar hópur einstaklinga ræðst á þolandann. Þeir beita líkamlegu áreiti með því að til dæmis lemja, slá og sparka. Einn gerendanna úr hópnum tekur atvikið upp á myndband, setur það á netið í þeim tilgangi að allir geti séð það. Með þessu margfaldast niðurlæging þolandans því fjöldi fólks getur séð atvikið og ofbeldið heldur áfram í andlegu formi (Helga Lind Pálsdóttir, 2011; Nuccitelli, 2012). Dæmi um að lemja sér til ánægju: Hafþór hefur alltaf verið lagður í hefðbundið einelti. Einn daginn eftir skóla er Hafþór að labba heim, hópur krakka sem eru vanir að leggja hann í einelti kemur upp að honum. Þrír strákar úr hópnum byrja að beita Hafþór líkamlegu ofbeldi svo sem lemja og sparka í hann. Fjórði strákurinn tekur upp símann sinn og tekur atvikið upp á myndband. Þegar Hafþór kemur heim til sín, sér hann að myndbandið er á Facebook og Youtube. Hafþóri líður enn verr yfir þessu því núna getur hver sem er skoðað myndbandið. 2.3 Vettvangur neteineltis Neteinelti fer fram á rafrænum miðlum. Algengast er að neteinelti fari fram í gegnum skyndiskilaboð, þar á eftir fylgja meiðandi símaskilaboð og hringingar (Tarapdar og Kellett, 2013). Hér að neðan verður fjallað um þann vettvang þar sem neteinelti er helst stundað Samfélagsmiðlar Samfélagsmiðlar er vettvangur þar sem einstaklingar geta búið til sína eigin síðu með persónulegum upplýsingum. Þeir samfélagsmiðlar sem eru vinsælastir í dag eru til dæmis Facebook.com, Twitter.com, Instagram (snjallsímaforrit), Tumblr.com og Youtube.com. Samfélagsmiðlar eru kjörinn vettvangur til þess að eiga samskipti við aðra, en þessi vettvangur er einnig notaður til þess að stunda neteinelti og áreita aðra (Dredge o.fl., 2014b; Hertz og David- Ferdon, 2011). Rannsóknir sýna að samfélagsmiðlar geta nýst 20

23 ungmennum á margan hátt, má þar nefna að þeir geta eflt samskiptahæfni, aukið tengslanet og leitt til betri tæknikunnáttu (O Keeffe, Clarke- Pearson og Media, 2011). Rannsóknir hafa þó sýnt að samskiptamiðlar eru þeir netmiðlar sem eru mest notaðir til þess að stunda neteinelti í Bandaríkjunum (Huang og Chou, 2013). Því er mikilvægt að foreldrar séu upplýstir um tilgang slíkra miðla og þá möguleika sem þeir bjóða upp á (Kwan og Skoric, 2012). Samfélagsmiðlar hafa einnig áhrif á geðheilbrigðisvandamál og eru áhrif þeirra mikil þar sem þrír af hverjum fjórum allra geðrænna veikinda koma fram fyrir 24 ára, þó að tengingin þarna á milli sé sterk þá eru samt aðrir þættir sem koma inn svo sem persónuleiki og umhverfi (Simoncic, Kuhlman, Vargas, Houchins og Lopez- Duran, 2014). Niðurstöður rannsóknar O Keeffe o.fl. (2011) sýndi fram á að ungmenni skrá sig inn á uppáhalds samfélagsmiðilinn sinn oftar en tíu sinnum á dag og meira en helmingur þátttakenda skráði sig inn á miðla oftar en einu sinni á dag. Í könnun Hrefnu Pálsdóttur og fleiri (2014) kom í ljós að 14,2 prósent barna í 8 til 10 bekk á höfuðborgarsvæðinu eyddu fjórum klukkustundum eða meira á samfélagsmiðlum, á meðan eyddu börn 15,2 prósent barna af landsbyggðinni sama tíma á samfélagsmiðlum. Árið 2011 kom fram að 75 prósent ungmenna áttu farsíma og 25 prósent þeirra notuðu þá til að fara inn á samfélagsmiðla, yfir helmingur notuðu þá til að senda smáskilaboð og 24 prósent notuðu símana fyrir skyndiskilaboð. Margir samfélagsmiðlar hafa sett aldurstakmark fyrir notendur en þar má sem dæmi nefna Facebook og Myspace, þar sem aldurstakmarkið er 13 ára. Þó geta ungmenni logið til um aldur sinn en aldurstakmarkið er sett af Children s Online Privacy Protection Act (COPPA) sem kemur í veg fyrir að vefsíður séu að safna upplýsingum um börn undir 13 ára aldri án samþykkis foreldra. Það eru margar aðrar síður sem krefjast ekki lágmarksaldurs en þær síður njóta ekki jafn mikilla vinsælda líkt og Facebook og Myspace (O'Keeffe o.fl., 2011). Facebook Facebook er netsamfélag sem var stofnað þann fjórða febrúar 2004 og er stærsti samskiptamiðilinn. Meðlimir fjölguðu frá einni milljón 2004 í einn milljarð 2012 og eru 40 prósent af notendum undir 25 ára (Simoncic o.fl., 2014). Í könnun sem framkvæmd var af SAFT (2013a) kom í ljós að 65 prósent ungmenna á aldrinum 10 til 16 ára voru með eigin Facebook síðu. 38,8 prósent ungmennanna í könnunni lugu til um aldur sinn. 21

24 Á Facebook er hægt að setja inn stöðuuppfærslur, myndir, myndbönd, kannanir og margt fleira. Einstaklingar búa til sína eigin síðu þar sem þeir stjórna hvaða efni fer þar inn. Þeir velja einnig hverja þeir vilja hafa sem vini og hverjir það eru sem mega sjá síðuna þeirra. Facebook býður upp á skyndiskilaboð þar sem einstaklingar geta talað saman. Einnig er hægt að búa til hópa sem er vinsæll partur af miðlinum, til dæmis nýta námsmenn sér þann möguleika mikið og vinahópar. Facebook gefur ungmennum tækifæri til þess að efla tengslanet sitt og viðhalda vinskap en um leið skapar það nýja og auðveldari leið til þess að stunda einelti. Á Íslandi fer um 55 prósent neteineltis fram á Facebook eða Twitter (SAFT, 2013a). Neteinelti á Facebook fer fram á þann veg að gerandi getur sett inn niðrandi myndefni eða uppfærslur tengt þolandanum. Hægt er að nota þær upplýsingar sem þolandinn setur inn í þeim tilgangi að gera lítið úr honum. Margir einstaklingar geta tekið þátt í einelti sem fer fram á Facebook, þar sem auðvelt er að deila efni frá öðrum eða með því að setja inn færslu fyrir neðan efnið sem sett var inn (Kwan og Skoric, 2012). Í rannsókn Dredge o.fl. (2014b) kom fram þeir sem settu inn mikið af persónulegum upplýsingum um á Facebook voru líklegri til þess að lenda í neteinelti. Skyndiskilaboð (e. instant messaging) Facebook og Skype eru dæmi um samskiptamiðla sem gefa möguleika á skyndiskilaboðum (Huang og Chou, 2013). Skyndiskilaboð bjóða upp á að einstaklingar geti átt bein samskipti við valda aðila á Internetinu. Aðrir geta ekki séð skyndiskilaboð sem fara fram á milli tveggja einstaklinga. Flestir samskiptamiðlar bjóða upp á svokölluð hópsamtöl með skyndiskilaboðum en þá geta margir aðilar tekið þátt á samtalinu. Á mörgum samskiptamiðlum sem bjóða upp á skyndiskilaboð er hægt að vera nafnlaus eða þykjast vera annar en maður er. Möguleikinn að geta verið nafnlaus getur gert það að verkum að auðveldara er fyrir gerandann að finna ekki fyrir samúð gagnvart þolandanum (Pettalia, Levin og Dickinson, 2013). Twitter Twitter er samskiptasíða þar sem einstaklingur getur deilt hugsunum sínum og myndum og skoðað slíkar færslur hjá öðrum, á íslensku er það kallað tíst. Textinn getur ekki verið lengri en 140 stafir. Eftir stöðuuppfærsluna er svo sett svokallað myllumerki (e. hashtag) 22

25 merkt með # og því orði sem maður vill láta fylgja. Með þessu er verið að láta tístið ná sem víðast svo flestir geti séð það. Það er hægt að endurtísta upprunalega tístinu ef einstaklingnum finnst það vera áhugavert. Tístin eru opin fyrir alla að sjá nema að tístarinn stilli færsluna þannig að aðeins þeir sem eru að elta hann sjái þær. Hægt er að nálgast Twitter í gegnum tölvuna og farsímann, einnig er hægt að tísta með því að senda smáskilaboð. Efni sem sett er inn á Twitter getur ferðast víða og hratt. Eins og kom fram hér að ofan fer stærsti hluti neteineltis fram á Twitter ásamt Facebook (SAFT, 2013a). Instagram Með Instagram er hægt að deila myndefni af líðandi stund og hægt að hafa texta með. Á Instagram er einnig boðið upp á þann valmöguleika að setja myllumerki (#) til þess að merkja myndina en þá safnast myndirnar með því merki í einn flokk og hægt er að nálgast þær allar með því að skrifa orðið í þar til gerðan leitarglugga. Einstaklingur getur bæði haft síðuna sína lokaða fyrir aðra en vini sína en einnig haft hana alveg opna, þá getur hver sem er séð það sem sett er inn. Mikilvægt er fyrir ungmenni að líta vel út á síðum líkt og Instagram, þar sem allt snýst um ásýnd. Einstaklingur sem fellur ekki inn í normið hjá jafningjum sínum á í hættu að fá á sig neikvæðar athugasemdir (Sofia, Berne, Frisén og Kling, 2014). Tumblr Tumblr er blogg þar sem hægt er að setja inn smáfærslur. Hægt er að setja inn myndefni og styttri færslur. Hægt er að fylgjast með öðrum bloggum og hafa sína eigin síðu lokaða. Hægt er að nálgast síðuna í gegnum tölvuna og símann með þar til gerðu snjallsímaforriti. Tumblr er einn af þeim vettvangi sem gerir gerendum auðvelt fyrir að niðurlægja þolendur (Chisholm, 2014). Spjallsvæði Spjallsvæði eru síður þar sem einstaklingar skrá sig inn annað hvort undir nafni eða nafnlaust. Spjallsvæði er ekki eins og skyndiskilaboð á þann hátt að samskipti sem fara fram á spjallsvæðum eru opin fyrir alla að sjá. Margir verða þannig vitni að þeim samskiptum sem fara fram á spjallsvæðum. Dæmi um íslenskt spjallsvæði er Bland.is, einnig mætti flokka athugasemdakerfi á fréttasíðum sem spjallsvæði. 23

26 Einstaklingar á spjallsvæðum eiga það til að koma fram sem einhverjir aðrir en þeir eru í raunveruleikanum. Einstaklingur sem myndi aldrei leggja aðra í einelti í raunveruleikanum gæti tekið upp á því að leggja einhvern í neteinelti þar sem hann er undir dulnefni og engin þekkir hann (Markey og Wells, 2002). Ein af birtingarmyndum neteineltis á spjallsvæðum er að stofna til umræðu sem gagngert gerir lítið úr þolandanum (Helga Lind Pálsdóttir, 2011). Youtube Youtube er síða þar sem hægt er að setja inn eigin myndbönd. Hægt er að hafa myndböndin stillt þannig að aðeins þeir sem hafa hlekkinn (e. URL) að því geta séð þau, annars geta allir sem vilja nálgast myndböndin svo lengi sem þeir eru nettengdir. Myndbönd sem talin eru of gróf eru skráð fyrir 18 ára og eldri en auðvelt er að komast hjá þeirri viðvörun. Myndbönd sem sett hafa verið á Youtube í þeim tilgangi að niðurlægja einstakling geta haft veruleg áhrif. Myndböndin geta verið til staðar í mörg ár, ferðast hratt á stuttum tíma og hægt er að niðurhala þeim með krókaleiðum (Giménez Gualdo, Hunter, Durkin, Arnaiz og Maquilón, 2015). Þrátt fyrir að hvert atvik sé einstakt þá er það yfirleitt talið neteinelti þegar um stóran áhorfendahóp er að ræða (Pettalia o.fl., 2013). Snapchat Snapchat er snjallsímaforrit, þar er hægt að senda myndir og lítinn texta með og myndin hverfur eftir tíu sekúndur. Einstaklingurinn getur valið hverjum hann ætlar að senda myndina, eða getur sett hana í söguna en þá er hægt að nálgast myndina eins oft og maður vill í einn sólarhring. Ekki á að vera hægt að geyma myndir frá Snapchat en með krókaleiðum er hægt að niðurhala myndinni en þá fær sendandinn skilaboð um að einstaklingurinn hafi sótt hana. Nokkur snjallsímaforrit eru einnig í boði þar sem hægt er að niðurhala myndum án þess að sendandinn verði þess var. Það má nefna að eitt af þessum forritum safnaði öllum myndum sem geymdar voru með forritinu á gagnagrunn sem var svo dreift á netinu og margar viðkvæmar myndir fóru í umferð almennings (Lítið happ fyrir notendur Snapchat, 2014). Tölvupóstur 24

27 Með auðveldum hætti geta einstaklingar búið sér til netfang. Það þarf einungis að finna sér nafn á netfangið og lykilorð. Til þess að stofna til dæmis Facebook síðu eða álíka síðu á öðrum miðlum þarf að hafa netfang. Ungmenni búa til netfang aðallega til þess að nýta sér þær síður sem krefjast netfangs. Það má segja að tölvupóstar eru meðal algengustu netmiðlunum í dag. Neteinelti getur farið í gegnum tölvupósta en minna er um það á meðal ungmenna því það eru fleiri miðlar sem eru auðveldri í notkun og aðgengilegri fyrir aðra að sjá. Neteinelti í gegnum tölvupóst fer aðallega fram á milli tveggja einstaklinga, þolanda og geranda nema efninu sé dreift lengra án vitundar þolandans. Í tölvupósti er hægt að segja niðrandi orð, senda myndir og myndbönd á milli. Ef gerandanum tekst að komst yfir lykilorð þolandans á nefangi hans þá er hægt að senda skilaboð sem koma sér illa fyrir viðkomandi. Gerandinn getur sett netfang þolandans á allskonar síður svo hann fái marga tölvupósta frá aðilum eða fyrirtækjum gegn vilja sínum (Helga Lind Pálsdóttir, 2011). Smáskilaboð (e. short messages service) Smáskilaboð eða SMS eins og flest ungmenni þekkja það, eru stutt smáskilaboð sem fara á milli farsíma. Einnig eru til síður á netinu þar sem hægt er að senda smáskilaboð bæði nafnlaus og með nafni. Eineltið fer ekki fram í gegnum Internetið heldur í gegnum farsímann en þá er það skilgreint sem neteinelti því það er í rafrænu formi. Með smáskilaboðum geta einstaklingar sent niðrandi, særandi og ógnandi skilaboð. Erfitt er að sleppa frá einelti sem fer fram í gegnum smáskilaboð þar sem einstaklingurinn er yfirleitt með farsímann á sér, þó bjóða flestir snjallsímar upp á lokun á ákveðin símanúmer. Um fimm prósent íslenskra barna í fjórða til tíunda bekk hafa orðið fyrir einelti í gegnum farsíma (SAFT, 2013b). Blogg Blogg er persónuleg dagbók á Internetinu fyrir einstaklinga til að tjá hugsanir sínar, setja fram hugmyndir og fleira. Hver sem er getur nálgast bloggið og séð innihald þess nema eigandinn læsi blogginu með lykilorði sem aðeins útvaldir fá aðgang að. Á flestum bloggum er gestabók þar sem hægt er að skrifa ummæli um bloggið og þar geta gerendur sett inn neikvæð og niðrandi ummæli um þolandann þar sem allir sjá. Einnig er yfirleitt hægt að setja athugasemdir undir hverja og eina bloggfærslu. Það er ekki algengt að 25

28 blogg séu notuð til þess að stunda neteinelti þó það þekkist (Francisco, Veiga Simão, Ferreira og Martins, 2015). Heimasíður Heimasíður eru sérstakar síður á Internetinu þar sem eigandi getur sett inn upplýsingar, myndir, myndbönd og texta. Haturssíður (e. hate sites) er ein aðferð til að leggja í neteinelti, þegar búin er til haturssíða er tilgangurinn að niðurlægja þolandann með ýmsu efni sem hægt er að setja á síðuna. Margir geta verið þátttakendur í einelti með því að senda síðuna áfram og deila henni á ákveðnum samfélagsmiðli (Tarapdar og Kellett, 2013). Samantekt Neteinelti er árásargjörn og vísvitandi hegðun sem fer fram á rafrænu formi, svo sem í gegnum Internetið eða farsíma. Áreitið þarf ekki að vera endurtekin hegðun til að teljast sem neteinelti þar sem fjöldi fólks geta séð það. Samfélagsmiðlar gera einstaklingum kleift að hafa samskipti við aðra, deila myndum, myndböndum og stöðuuppfærslum. Hægt er að senda skyndiskilaboð í gegnum Facebook. Þá eru send skilaboð á einn eða fleiri einstaklinga. Nýjasti samfélagsmiðilinn er Snapchat sem sendir myndir á milli einstaklinga og hópa. Miðilinn er að verða sífellt vinsælli meðal ungmenna. Samfélagsmiðlar gera gerendum auðveldara fyrir að leggja í neteinelti vegna þess hversu aðgengilegt er að nálgast þolandann. 26

29 3 Áhrif neteineltis og úrræði ungmenna til þess að takast á við afleiðingarnar Í þessum kafla verður fjallað um hvaða áhrif neteinelti hefur á ungmenni. Fjallað verður um sálræn- félagsleg- og hegðunarvandamál sem geta komið upp. Einnig verður farið í þau úrræði (e. coping strategies) sem ungmenni nota til að takast á við þær tilfinningar sem koma upp við neteinelti. 3.1 Áhrif neteineltis á ungmenni Neteinelti hefur langvarandi neikvæð áhrif á einstaklinginn, skólagöngu, vinasambönd og fjölskyldu. Einstaklingar finna fyrir sálrænum-, félagslegum og hegðunarvandamálum þegar þeir verða fyrir neteinelti (Kowalski og Limber, 2013). Algengara er að áhrif neteineltis geti komið fram seinna á lífsleiðinni heldur en áhrif frá hefðbundnu einelti. Ástæða þess er hvernig Internetið virkar, það er alltaf hægt að nálgast neteineltið aftur og hver sem er getur séð það (Cross o.fl. 2015; Hoff og Mitchell, 2009). Þeir einstaklingar sem tilkynna að þeir hafi verið lagðir í neteinelti eru líklegri að tilkynna kynferðislegt áreiti og nauðgun, þá hefur áreitið eða árásin komið frá jafningja. Þeir eru einnig líklegir til að hafa upplifað líkamlegt og andlegt ofbeldi frá foreldrum eða forráðamanni eða hafa verið vitni að árás sem gerð var með vopni (Hertz og David- Ferdon, 2011). Hér að neðan verður farið yfir þau helstu vandamál sem ungmenni þurfa að kljást við eftir að hafa orðið fyrir neteinelti Sálræn vandamál Þolendur neteineltis finna fyrir kvíða, þunglyndi, félagsfælni, lágu sjálfsáliti og sjálfstrausti. Þolendur geta fundið fyrir líkamlegum einkennum, streitu og geta sýnt tilfinningaleg viðbrögð svo sem reiði, skömm og ótta. Þeir hafa einnig greint frá sjálfsvígshugsunum og sjálfsskaða (Hoff og Mitchell, 2009). Það hafa einnig fundist tengsl á milli neteineltis, lystarstols og lotugræðgi. Myndir, myndskeið og símtöl hafa meiri áhrif á þolandann heldur en neteinelti á vefsíðum, tölvupóstum og smáskilaboðum (Cross o.fl. 2015; Dredge o.fl.,2014a,b; Hoff og Mitchell, 2009; Mouttapa o.fl., 2004). Í rannsókn Dredge o.fl. (2014a) viðurkenndu þátttakendur að þeir hefðu fundið fyrir tilfinningalegum áhrifum við neteinelti, 56 prósent töldu neteinelti hafa áhrif á námsgetu þeirra, 12 27

30 prósent fundu fyrir líkamlegum áhrifum og 24 prósent sögðust ekki finna fyrir neinum áhrifum. Neikvæðar tilfinningar og sjálfsskaði hafa sterk tengsl við neteinelti. Í rannsókn Perren o.fl. (2012) kom fram að þrjú prósent þátttakenda hafi hugleitt sjálfsvíg og tvö prósent tilkynntu að þeir hafi skaðað sjálfan sig vegna afleiðinga neteineltis. Þeir einstaklingar sem hafa lagt í eða lent í neteinelti eru líklegri til að fremja sjálfsmorð heldur en þeir sem tengjast neteinelti ekki neitt (Perren o.fl., 2012). Það er þó erfitt að sanna að neteinelti valdi sjálfsvígum þar sem aðrir þættir hafa líka áhrif á hegðunina. Þeir sem lagðir eru í neteinelti eru oft veikir fyrir og því liggja þeir betur við höggi (Sabella, Patchin og Hinduja, 2013). Það er mikilvægt að koma því á framfæri að lítill hluti einstaklinga sem lenda í neteinelti fara þá leið að svipta sig lífi en þó gerist það (O'Keeffe o.fl. 2011). Þeir einstaklingar sem eru viðkvæmir fyrir sálrænum vanda eru líklegri til að tilkynna neteinelti (Cross o.fl., 2015). Facebook þunglyndi Hugtakið facebook þunglyndi kom fram árið 2011 frá American Academy of Pediatrics (AAP). Hugtakið lýsir þeim mikla tíma sem unglingar eyða á samfélagsmiðlum sem getur haft þær afleiðingar að þeir verði þunglyndir (O'Keeffe o.fl., 2011). Þeir einstaklingar sem kljást við Facebook þunglyndi eiga í meiri hættu að vera einangraðir, þá leita þessir einstaklingar ef til vill í hjálp á Internetinu sem getur verið hættulegt og leitt af sér vímuefnavanda eða sjálfskaðandi hegðun. Hinsvegar benda rannsóknir til þess að áhrifin hafi flóknari tengsl, til dæmis hefur Facebook verið tengt við lægri huglæga vellíðan og ánægju í lífi ungmenna (O'Keeffe o.fl., 2011). Þó eru einnig rannsóknir sem tengja ekki Facebook notkun beint við þunglyndi, í þeirri rannsókn var sýnt fram á að þeir sem eiga færri vini á Facebook sýna frekar einkenni þunglyndis heldur en þeir sem eiga fleiri vini (Simoncic o.fl., 2014). Vert er að taka fram að einstaklingar sem eru viðkæmir fyrir, eru líklegri til þess að þróa með sér þunglyndi (O'Keeffe o.fl., 2011; Simoncic o.fl., 2014) Félagsleg vandamál Einstaklingar sem lagðir eru í neteinelti, eru margir hverjir viðkvæmir fyrir þunglyndi. Þeir einstaklingar eiga oft fáa vini og finna fyrir miklum einmannaleika. Þeir sem eru þolendur eru líklegri til þess að sleppa því að mæta í skólann og geta þannig þróað með sér aukin 28

31 félagsleg vandamál, auk þess sýna þolendur gjarnan lélegri námsárangur ef þeir eru lagðir í neteinelti (Cross o.fl., 2015; Hoff og Mitchell, 2009). Mjög stór hluti þolenda neteineltis upplifir félagsleg áhrif en í rannsókn Dredge o.fl. (2014a) kom í ljós að 80 prósent ungmennanna fundu fyrir félagslegum áhrifum. Félagsfælni er hluti af sálrænum vandamálum en afleiðingar félagskvíða geta leitt af sér félagsleg vandamál. Einstaklingar með félagsfælni eru líklegri til að forðast aðstæður þar sem þeir þurfa að tala við og hitta fólk sem þeir þekkja lítið sem ekkert. Þeir sem þjást af félagsfælni eru í aukinni hættu á að lenda í neteinelti þar sem þeir sækja meira í samskipti í gegnum Internetið (İçellioğlu og Özden, 2014) Hegðunarvandamál Í rannsókn Dredge o.fl. (2014a) kom fram að 84 prósent fundu fyrir breytingum á hegðun sinni þegar kom að neteinelti. Neteinelti hefur tengsl við annars konar hegðunarvanda, það er áfengisneyslu og reykingar. Gerendur og þolendur neteineltis drekka mun meira heldur en þeir sem ekki eru lagðir í neteinelti. Aftur á móti drekka gerendur meira en bæði þolendur og þeir sem verða ekki fyrir neteinelti. Það sama á við um reykingar, bæði gerendur og þolendur reykja meira heldur en þeir sem eru ekki lagðir í neteinelti og gerendur reykja meira en þolendur (Perren o.fl., 2012). Þeir einstaklingar sem kljást við hegðunarvanda, eiga oft fáa vini og finna fyrir einmanaleika eru líklegri til að tilkynna neteinelti. Þeir sem leggja í neteinelti eru líklegri til að finna fyrir neikvæðni frá skólanum sínum (Cross o.fl., 2015) Langtímaáhrif eineltis og áfalla í æsku Einstaklingar sem upplifa áföll eða einelti í æsku, átta sig oft ekki almennilega á afleiðingunum fyrr en þeir eru komnir á fullorðinsár. Þó að afleiðingarnar komi fram í æsku geta þær fylgt þeim eftir mun lengur heldur en einungis á meðan eineltið á sér stað (Svava Jónsdóttir, 2003). Þolendur eineltis geta átt við langtíma vandamál að stríða vegna afleiðinga eineltis. Langtíma vandamál eru til dæmis tilfinningaleg- og hegðunarvandamál ásamt félagsfælni (Bond, Carlin, Thomas, Rubin og Patton, 2011; Yen 2010). Einnig upplifa þolendur kvíða sem fylgir þeim oft eftir til fullorðinsára, lágt sjálfsálit og í verstu tilfellunum fremja þeir sjálfsvíg (Averdjik, Müller, Eisner og Ribeaud, 2011; Craig og Pepler, 2007; Fox og Boulton, 2005). 29

32 Börn sem upplifa áföll eða einelti og þróa með sér áfalla- og kvíðaröskun, eru þrisvar sinnum líklegri til þess að fá átröskunarsjúkdóm svo sem lystarstol og lotugræðgi (Norman, Byambaa, De, Butchart og Scott, 2012; Svava, 2003). Einstaklingar sem tilkynntu áföll í æsku upplifðu einkenni af hvatvísi, árásarhneigð, sjálfskaðandi hegðun og tilrauna til sjálfsvígs. Einstaklingar 18 ára og yngri sem reyndu að fremja sjálfsmorð voru 46 prósent (Brodsky, Oquendo, Ellis og Haas, 2001). Öll þessi einkenni geta haft áhrif á námsgetu þolanda eineltis, það getur svo haft langtímaáhrif þegar einstaklingur missir af stórum hluta námsefnis (Seals og Young, 2003). Í rannsókn Horwitz, Widom, McLaughlin og White (2001) var kannað áhrif líkamlegs ofbeldis 20 árum seinna. Þeir karlmenn sem upplifðu líkamlegt ofbeldi sem börn voru líklegri til þess að þróa með sér þunglyndi og andfélagslega hegðun sem fullorðnir einstaklingar. Rannsóknin sýndi samt sem áður að karlmenn misnotuðu síður áfengi. Konur aftur á móti sýndu fleiri einkenni af þunglyndi og sálrænum einkennum, andfélagslega hegðun og misnotkun áfengis (Horwitz o.fl., 2001). Konur voru líklegri til að leita til fagaðila vegna geðrænna erfiðleika (Nicolaidis, McFarland, Curry og Gerrity, 2009). Þeir einstaklingar sem upplifa líkamlegt og tilfinningalegt ofbeldi í æsku koma verr út, upplifa meira stressandi líf og eru í verr stakk búnir til þess að takast á við atburði lífsins (Horwitz o.fl., 2001). Olweus (1993) rannsakaði langtímaáhrif eineltis hjá drengjum í Sviðþjóð. Skoðaðir voru tveir hópar, hóparnir samanstóðu af þolendum eineltis og ekki þolendum eineltis. Niðurstöður leiddu í ljós að drengirnir sem upplifðu einelti voru búnir að jafna sig að mestu leyti um 23 ára. Ástæðan fyrir því var að þeir losnuðu undan eineltinu og gátu valið félagslegt umhverfið sitt. Þó þolendur væri búnir að jafna sig að mestu þá voru þeir samt mun líklegri til þess að verða þunglyndir og hafa lágt sjálfsálit, þrátt fyrir að hafa unnið úr reynslu sinni á eineltinu (Olweus, 1993). Svefn getur reynst þolendum erfiður. Þeir eiga í erfiðleikum með svefn á meðan eineltinu stendur og getur þetta háð þeim fram á fullorðinsár. Algengasti svefnvandinn er svefnleysi (Greenfield, Lee, Friedman og Springer, 2011). Einelti hefur langvarandi áhrif á þolendur. Þeir eiga erfitt með að treysta fólki, finna fyrir reiði, biturð út í fólk og lífið, upplifa ótta við ýmsar aðstæður, forðast að vera í margmenni og á samkomum og eiga í erfiðleikum á vinnustöðum. Börn kjósa oft að tilkynna ekki einelti og verður því eineltið ekki stoppað. Sem gerir það að verkum að afleiðingar eineltisins geta verið til staðar fram 30