Mælingar á eistum íslenskra stóðhesta

Transcription

1 Mælingar á eistum íslenskra stóðhesta INNGANGUR Frjósemi hrossastofnsins ræðst bæði af frjósemi hryssna og stóðhesta þó að áhrif stóðheststanna verði ævinlega meiri þar sem þeir eignast mikið fleiri afkvæmi en hryssurnar. Samkvæmt erlendum heimildum eru stóðhestar taldir vera frjósamir ef fanghlutfallið er minnst 75%-80% eftir heilt sumar í hólfi með 40 hryssum (1). Fanghlutfallið eftir eitt gangmál þarf að vera meira en 50% (3, 2). Með sæðingum er talið gott að náist að fylja 120 hryssur (1). Frjósemi íslenska hrossastofnsins á ársgrundvelli er venjulega metin sem hlutfall þeirra hryssna sem kasta lifandi folaldi af þeim heildarfjölda sem leiddur er undir stóðhest. Samkvæmt skýrsluhaldi Bændasamtaka Íslands var þetta hlutfall 85,4% árið 2000 (4). Ekki er vitað hversu oft hryssurnar gengu áður en þær festu fang. Íslenskar rannsóknir benda til að eftir að stóðhestur hefur verið í mánaðartíma (1-2 gangmál) með um 20 hryssum sé fanghlutfallið 65 70% (5). ÞÆTTIR SEM HAFA ÁHRIF Á FRJÓSEMINA Við íslenskar aðstæður hefur komið fram að fanghlutfallið er marktækt hærra þegar hestarnir ganga lausir í hólfi með hryssunum en þegar hryssur eru leiddar undir hesta á húsi (5). Sýnt hefur verið fram á að fanghlutfallið lækkar ef fjöldi hryssna í hólfi hjá hesti fer yfir 30 (6)og einnig er vitað að sumir hestar sinna geldum hryssum betur en mjólkandi (5). Tíðni fósturláta í íslenskum hryssum er lægri en í erlendum hestakynjum (6,3% á móti 5-20% erlendis) (42) og er líklegt að íslenski hrossastofninn njóti góðs af því að tveir smitsjúkdómar sem valda fósturláti, smitandi fósturlát í hrossum (EHV-1) og smitandi legbólga í hrossum, hafa aldrei borist til landsins (7). Mat á arfgengi frjósemi í hrossum liggur ekki fyrir en er fremur lágt í öðrum dýrategundum, t.d. aðeins um 0,10 í svínum. Frjósemi er dæmigerður þröskuldseiginleiki sem ræðst af mörgum undirliggjandi erfðaþáttum með samliggjandi áhrif (8). EISTU STÓÐHESTA eftir Elísabeth Jansen, búfræðikandidat og Sigríði Björnsdóttur, dýralækni hrossasjúkdóma Mikill fylgni hefur reynst vera milli sæðisfrumuframleiðslu og þyngd eistnanna sem aftur er nátengd ummáli þeirra (1, 9). Mæling á eistnastærð gefur því góða vísbendingu um daglega sæðisfrumuframleiðslu (3, 12). Sáðfrumumyndunin fer fram í sáðpípum sem mynda stærsta hluta eistans. Sæðisgæðin tengjast stærð eistnanna, lögun þeirra og þéttleika sæðismyndandi vefjar en myndunarferli sáðfruma er u.þ.b. 57 dagar (10, 11, 13). Erlendar rannsóknir benda til að eistun stækki með aldrinum. Hjá stóðhestum af léttum hrossakynjum reyndist marktækur munur á stærð eistnanna milli aldurshópanna 2-3 vetra, 4-6 vetra og 7-18 vetra, þar sem meðal þvermál pungsins var 9,6 sm, 10 sm og 10,9 sm (11). Oftast rýrna eistun eitthvað við háan aldur. Hjá sumum hestum gerist það óeðlilega snemma og óeðlilega mikið og er það kölluð eistnarýrnun (14). Einnig hefur verið sýnt fram á að stærð eistnanna er breytileg eftir árstíma. Ekki hefur mælst mikill munur milli hrossakynja á eistnastærð þegar þau eru mæld hjá fullþroskuðum stóðhestum (13). Meðal þvermál pungs er sm hjá flestum stórum hestakynjum (3, 11). Hjá Hjaltlandseyjasmáhestum eru eistun þó minni en þetta (15). Mælingar (breidd, lengd og þungi) á eistum í íslenskum ungfolum (47 ungfolar) leiddu í ljós að rúmlega þriðjungur þeirra hafði náð kynþroska við mánaða aldurinn. Einnig komu fram vísbendingar um feðraáhrif á aldur við kynþroska (16, 17). SNÚNINGAR Eistun geta snúist lóðrétt eða lárétt í pungnum og er þá vanalegra að aðeins annað eistað sé snúið (12). Hugsanlega geta snúningar 34 - Freyr 10/2003

2 haft áhrif á frjósemina ef þeir hindra blóðflæði til eistnanna eða þrengja að sáðrásinni (18). Athuganir á erlendum hrossakynjum hafa leitt í ljós að hestar með snúið eista/eistu hafa minna magn sæðis og færri sæðisfrumur. Einnig voru færri hreyfanlegar og fleiri vanþroskaða sæðisfrumur hjá hestum með snúið eista auk þess sem þvermál eistnanna var heldur minna en hjá eðlilegum hestum (12). Tilgátur eru um að snúningar geti stafað af of rúmum náragöngum og tengst öðrum göllum eins og launeistni og séu því óæskilegir (19). Tíðni snúinna eistna er ekki þekkt í íslenska hrossastofninum. LAUNEISTNI Launeistni (cryptorchidism) er þroskunargalli þar sem annað eða bæði eistun færast ekki úr kviðarholinu og niður í pung á tímabilinu frá 30 dögum fyrir og upp í 14 dögum eftir fæðingu (13, 20, 21, 22). Þau geta verið komin mismunandi langt á veg, allt frá því að vera uppi undir hrygg, í kviðarholinu á leið niður að nára, eða í náragöngunum (22, 23). Launeistu eru algengari í hrossum en öðrum húsdýrum (13, 24). Tíðni launeistni í íslenska hrossastofninum hefur verið metin 4,5% (25). Það er hærra hlutfall en að meðaltali hjá öðrum hestakynjum (3,7%) (23). Vísbending kom fram um erfðaáhrif á launeistni þegar þetta mat fór fram. Algengast var að launeistað væri hægra náraeista (60% tilfella) en í 40% tilvika voru launeistu í kviðarholi (25). Það er í samræmi við erlendar rannsóknir á launeistni í smáhestakynjum (23, 26). Vaneista (þegar bæði eistun vantar) var sjálfgæft (25). Í smáhestum virðast eistu geta verið tímabundið í náragöngunum og slík eistu geta gengið niður í punginn þegar hesturinn verður eldri og eistun stækka (24, 27). AFLEIÐINGAR Til að geta framleitt eðlilegar sæðisfrumur þarf hitastig í eistunum að vera aðeins lægra en annar líkamshiti. Því verður enginn sæðisframleiðsla í eistum í kviðarholi eða náragöngum. Hins vegar eru framleidd karlkynshormón í slíkum eistum (10, 28, 30). Launeistungar hafa oft skerta frjósemi en það er þó ekki einhlítt (22, 31). Eistað, sem er í pungnum, er oft stórt og með mikla framleiðslu á sæðisfrumum þannig að frjósemin getur verið eðlileg. Gallinn takmarkast því ekki af sjálfu sér. Kynhvötin, sem ræðst af testósteron framleiðslunni, er oft meiri en hjá eðlilegum stóðhestum og getur leitt til að þeir verða árásargjarnir og erfiðir í umgengni (20, 22, 32). Ef bæði eistun vantar í punginn er hesturinn ófrjór. Eistu sem liggja í kviðarholinu eða náragöngum eru oftast lítil og lin (20, 28, 33). Ekki er óalgengt að æxli myndist í eistum í kviðarholi (34, 35) og þau geta snúist og valdið stíflu í meltingarvegi og alvarlegri hrossasótt (22). Flest bendir til að launeistni sé arfgengur galli sem erfist bæði frá föður og móður (24). Launeistni er afar óæskilegur galli sem auk neikvæðra áhrifa á frjósemi hrossastofnsins leiðir til aukinnar áhættu og kostnaðar við geldingu. Því er ekki rétt að nota hesta með meðfædda eistnagalla til undaneldis. KYNHEGÐUN Mynd 1. Vinstra eistað snúið 180. Eistnalyppu-halinn sést á hægra eistanu sem er eðlilegt. Kynhvötin stjórnast af innkirtla- og taugakerfinu og er háð mörgum þáttum svo sem; örvun, félagslegum samskiptum við önnur hross, árstíma, fjölda sáðláta, hestakyni, eistnastærð, áður fenginni reynslu, fyrirkomulagi pörunar, heilsufari, lund, erfðum og styrk hormóna í blóði (14). Æxlun hrossa er árstíðabundin og hefur hækkandi sól og aukin daglengd örvandi áhrif á hormónastarfsemi þeirra (30, 36). Mikilvægasta karlkynshormónið er testósteron og þurfa karldýr að hafa ákveðinn lágmarks styrk þess til að hafa eðlilega kynhvöt (36). Þegar hestar eldast og eistun rýrna minnkar testósteronframleiðslan og dregur úr kynhvötinni. Kynhvötin getur minnkað eða horfið ef stóðhestur upplifir sársauka eða aðra slæma reynslu við æxlun (14). Ef hún er lítill, af óþekktum orsökum, er varhugavert að reyna að nota hestinn til undaneldis vegna hættunnar á að léleg kynhvöt erfist frá honum. FRJÓSEMISMAT Á STÓÐHESTUM Erlendis gera hrossaræktasamtök margra hestakynja kröfu um frjósemismat áður en stóðhestar eru samþykktir í kynbótastarfsemi þeirra. Frjósemismatið felur í sér klíníska skoðun á eistum og sæðistöku. Eistun skulu vera tvö, eðlileg að lögun, stærð og þéttleika. Eistnastærðin er alltaf mæld og eistnalyppur skoðaðar. Þvermál pungsins er gjarnan notað sem Freyr 10/

3 Megin markmið þessa verkefnis var að skoða breytileika í stærð og gerð eistna hjá fullorðnum stóðhestum á Íslandi. Einnig að kanna fylgni eistnastærðar við aldur, stærð (hæð á herðakamb og ummál framhnjáliðar) og hæfileikaeinkunn. Mynd 2. Notað var sérhannað bogmál til að mæli þvermál pungsins. mælikvarði á eistnastærðina þó svo að tvöföld þykkt húðarinnar sé þar meðtalin. Hjá hestum á aldrinum 2-3 vetra á þvermál pungsins að vera a.m.k. 8 sm og ekki minna en 10 sm hjá hestum sem eru 5 vetra og eldri (3, 11). Bæði eistun verða að liggja í pungnum og ekki er leyfilegt að hestar séu með náraslit eða pungslit (þ.e. þarmar í pungnum) (1, 38, 39). Ekki má muna meiru en 50% á stærð eistnanna ef hestar eiga að teljast hæfir til undaneldis (37, 38, 39) og ef stærðarmunur er 30 50% er það skráð og fylgst með frjóseminni. Hér er átt við rúmmál eistnanna. Ef snúningur er á eistum er það skráð og tekið inn í heildarmatið á hestinum en gerir hann ekki óhæfan nema fleira sé að (10, 11, 37, 38, 40, 41). Við mat á gæðum sæðis eru oftast gerðar kröfur um meira en 50% hreyfanleika og að meira en 50% sæðisfrumnanna séu eðlilegar að gerð (3, 18). Fjöldi sæðisfrumna er reiknaður sem meðaltal úr tveim sáðlátum. Kröfur um lágmarksgildi geta verið breytilegar milli kynbótafélaga. Kynhvöt skal vera eðlileg (12). Í nokkrum kynbótafélögum í nágrannalöndunum fá stóðhestar ræktunarleyfi í takmarkaðan fjölda ára (37, 38, 39, 42). Eftir þann tíma eru gerðar kröfur um að fanghlutfallið sé hærra en 50% eða nýtt frjósemismat. Oft er gerð krafa um frjósemismat við sölu á stóðhestum og til að áætla hversu mörgum hryssum hestarnir geta sinnt yfir æxlunartímabilið (3, 11, 40). Hér á landi er frjósemismat á stóðhestum ekki innifalið í hinu hefðbundna ræktunarstarfi. Frá og með þessu ári eru eistu þó skoðuð og mæld í kynbótadómi. Komi fram gallar eða grunur um galla skulu hestarnir skoðaðir nánar af dýralækni. MARKMIÐ EFNIVIÐUR OG AÐFERÐIR HESTAR Í markhópi rannsóknarinnar voru allir stóðhestar sem komu til einstaklingsdóms á Landsmóti hestamanna árið 2002, alls 63 hestar. Tækifæri gafst til að skoða eistun á 59 þeirra og að mæla þvermál pungsins á 54 hestum. Einnig var tilsvarandi mæling gerð á einum stóðhesti sem mættur var til keppni á Landsmótinu og byggir rannsóknin því á mælingum á 55 hestum og skoðun á 60 hestum. Af mældum hestum voru 11 hestar fjögurra vetra, 25 fimm vetra og 19 hestar sex vetra eða eldri. Meðalaldur allra 60 hestanna var 5,3 vetur. Hestarnir voru skoðaðir strax að lokinni hæfileikasýningu, á meðan þeir köstuðu mæðinni, og voru þeir alla jafna mjög rólegir og auðvelt að skoða þá. Orsakir þess að ekki gafst færi á að framkvæma mælingar hjá 9 hrossum voru óróleiki (3), tímaskortur hjá knöpum (3) og hjá þremur hestum var aðeins eitt eista í pungnum við skoðunina. KLÍNÍSK SKOÐUN OG MÆLINGAR Pungurinn var þreifaður og lega eistnanna, stærð og þéttleiki metinn. Öll frávik frá eðlilegum eistum voru skráð. Þá var þvermál pungsins (frá hlið til hliðar) mælt með þar til gerðu bogmáli (mynd 2) sem mælir þvermál pungs þar sem það er mest á meðan eistunum var haldið þétt niðri í pungnum (mynd 3). Mælingin var endurtekin þrisvar sinnum fyrir hvern hest og meðaltal reiknað. Aðrar upplýsingar um hestana, svo sem hæð á herðakamb, hæfileikaeinkunn og ummál hnjáliðar voru fengnar úr gagnasafni Bændasamtaka Íslands Freyr 10/2003

4 NIÐURSTÖÐUR OG UMRÆÐUR Úrtakið í þessari rannsókn er valinn hluti úr íslenska hrossastofninum þó svo að valið byggist á kynbótadómum fyrir hæfileika og sköpulag, fremur en þáttum sem snúa að frjósemi hestanna. Ekki er hægt að fullyrða að niðurstöður rannsóknarinnar gildi fyrir hrossastofninn í heild. Gera verður ráð fyrir að hestar með augljósa galla á eistum séu geltir ungir og hafi því ekki komið fram sem stóðhestar á mótinu. Einnig verður að hafa í huga að hestarnir voru á nokkuð þröngu aldursbili og tiltölulega ungir. Hins vegar mun sá hópur stóðhesta, sem skoðaður var, að líkindum hafa mikil áhrif á næstu kynslóð hrossastofnsins og því er afar mikilvægt að gera sér grein fyrir sem flestum þáttum sem varða kynheilbrigði þeirra. Rannsóknin var unnin við staðlaðar aðstæður. Allir hestarnir voru mældir og metnir á sama tíma og við sömu aðstæður, þ.e. strax að loknum hæfileikadómi. Gera má ráð fyrir að allir hestarnir hafi verið í góðri þjálfun og allir voru í reiðhestaholdum. Þetta gerir samanburð á mælingum auðveldari en annars hefði verið. Nokkur galli er að ekki er vitað hversu mikið hestarnir sinntu hryssum fyrir mótið. Engar athugasemdir voru gerðar við stærð, þéttleika eða legu eistnanna hjá 54 af þeim 60 hestum sem skoðaðir voru. Í flestum tilfellum mátti þó merkja sjónarmun á stærð eistnanna þar sem hægra eistað virtist aðeins minna og liggja aðeins aftar í pungnum en það vinstra. Þvermál pungsins mældist frá 8,1 sm og upp í 11,6 sm. Meðaltalið var 9,9 sm og staðalfrávik 0,9 sm. Gögnin reyndust normaldreifð (P>0,05) (mynd 4). Staðalfrávik endurtekinna mælinga á hverjum hesti var að meðaltali 0,09 sm sem sýnir að mæliaðferðin er áreiðanleg og auðveld í framkvæmd. Aðstæður hefðu þó mátt vera betri, t.d. hefði verið gott að hafa vegg til að stilla hestinum upp við og skýli fyrir veðri. Þá hefði verið æskilegt að hindra umferð óviðkomandi aðila og að undirbúa eigendur stóðhestanna betur en gert var. Niðurstöðurnar benda til að þvermál pungsins hjá íslenska hestinum sé sambærilegt við það sem mælst hefur hjá mörgum öðrum hestakynjum. Meðaltalið var þó í lægri kantinum eða 9,9 sm miðað við sm sem er algengast (3, 11). Athyglisvert var að í engu tilfelli var pungurinn 8 sm eða minni í þvermál en almennt er Mynd 3. Eistunum var haldið niðri í pungnum með vinstri hönd á meðan mælt var með hægri. miðað við þá stærð erlendis sem neðri mörk þess sem talist getur eðlilegt (11, 36). Enginn hestur var heldur með áberandi stór eistu. Bent hefur verið á að sé þvermál pungsins meira en 11,5 sm geti það haft hamlandi áhrif á kynhvötina og þannig orsakað lélega fyljun (11). Mynd 4. Dreifing þvermáls pungs er normaldreift í úrtakinu. Freyr 10/

5 náragöngunum og virtist vanþroskað. Ekki var hægt að mæla stærð þess. Hjá þriðja hestinum (5 vetra) fannst aðeins eitt eista sem mældist 5,2 sm. Eigandinn upplýsti að hesturinn hefði orðið fyrir áverka og hitt eistað rýrnað. Mynd 5. Dreifing þvermáls pungs á milli aldurshópa. Ekki kom fram marktækur munur á þvermáli pungsins milli þeirra þriggja aldurshópa sem skoðaðir voru. Það bendir til að íslenskir stóðhestar hafi náð fullum kynþroska við fjögurra vetra aldurinn. Því gæti frjósemin verið í hámarki hjá hestum á því aldursbili sem skoðað var. Það væri í samræmi við íslenska rannsókn sem sýndi að fanghlutfallið var 75% hjá tveggja vetra hestum og 80% hjá þriggja vetra hestum (6). Ekki varð séð að þvermál pungsins væri háð hæð hestanna á herðakamb. Það er andstætt því sem sýnt hefur verið fram á hjá Hjaltlandseyjasmáhestinum en í þeirri rannsókn var stærðarbreytileikinn mun meiri ( sm) (15) en í þessu úrtaki ( sm). Ekki hefur verið sýnt fram á samband hæðar og þvermáls pungs hjá öðrum hestakynjum þó að um einhvern breytileika sé að ræða (13, 15). Ummál hnjáliðar var notað til að kanna samband grófleika í byggingu við þvermál pungsins. Sú mæling reyndist ekki heppileg þar sem hún er ónákvæm (hleypur á 5 mm) og lítill breytileiki var í þessari mælingu milli hesta. Engin tengsl reyndust vera milli ummáls hnjáliðar og þvermáls pungs. Einnig var skoðað hvort samband væri milli hæfileikaeinkunnar og þvermáls pungsins með það í huga að uppbyggjandi (anabólísk) áhrif testósterons bættu afköst hestanna. Engin slík áhrif komu fram en dreifing hæfileikaeinkunnanna var frá 7,5 til 8,8. Hjá þremur hestum (tveir 6 vetra og einn 11 vetra) eða 5% af úrtakinu var að finna snúning á hægra eista um 180. Þar sem ekki er vitað um áhrif þessa á frjósemi eða samband við aðra þætti, sem geta komið niður á frjóseminni, er ástæða til að fylgjast vel með snúningum á eistum í kynbótastarfinu. Athygli vekur að allir hestarnir voru í aldursflokknum 6 vetra og eldri. Í þrem tilfellum var aðeins eitt eista í pungnum við skoðunina. Í einum hesti (5 vetra) sáust tvö eistu sem virtust jöfn að stærð, sem hesturinn dró upp í náragöngin við upphaf þreifingar. Annað eistað kom fljótlega niður aftur og reyndist það hafa eðlilegan þéttleika og mældist 5 sm í þvermál. Hjá öðrum hesti (6 vetra) var vinstra eistað eðlilegt (5 sm) en hægra eistað í LOKAORÐ Í hinu almenna kynbótamarkmiði fyrir íslenska hestinn ( er efst á blaði að rækta skuli hraustan hest sem er heilbrigður, frjósamur og endingargóður. Ekki hafa verið gerðar sérstakar ráðstafanir til að uppfylla þessi markmið, heldur hefur verið litið á það sem sjálfsagðan hlut að þessir þættir séu í góðu lagi. Mælingarnar á þvermáli pungsins benda til að eistnaþroskinn sé almennt góður og ekki steðji bráð hætta að íslenskri hrossarækt hvað þann mikilvæga þátt varðar. Hins vegar bendir reynsla af ræktun annarra hrossakynja, þar sem ræktunin á sér lengri sögu og er einhæfari en hér, til að frjósemi geti minnkað ef ekki er hugað sérstaklega að því að varðveita þann eiginleika. Því er eðlilegt að haldið verði áfram að afla upplýsinga um þvermál pungs hjá íslenskum stóðhestum. Eistnastærðin er eiginleiki með hátt arfgengi og ekki mælt með að nota stóðhesta sem hafa minni eistu en sem nemur tveimur staðalfrávikum frá meðaltalinu ef viðhalda á hámarks frjósemi innan stofnsins (29). Miðað við þessi gögn væru neðri mörkin fyrir þvermál pungsins 8,1 sm. Þessi athugun sýnir að full ástæða er til sérstakrar heilbrigðisskoðunar á eistum í tengslum við kynbótasýningar. Megin markmið slíkrar skoðunar er að hindra að hestar með launeistni eða skylda galla séu notaðir til ræktunar. Einnig þarf að hafa vak Freyr 10/2003

6 andi auga með snúningum og öðrum göllum, s.s. pungsliti, eistnarýrnun og óeðlilegu atferli stóðhesta. Ef ófrjósemi tengist víkjandi erfðagöllum getur hún flust milli kynslóða án þess að mikið beri á en við skyldleikaræktun aukast líkurnar á arfhreinum genasamsætum og að gallarnir komi fram (8). Það þarf að fylgjast skipulega með frjósemi hrossastofnsins og ýmsum þáttum sem geta haft áhrif á hana. Þegar borið er saman fanghlutfall stóðhesta er afar mikilvægt að ytri aðstæður séu sambærilegar og þá fyrst og fremst árstími, fjöldi hryssna í hólfi og hversu lengi hryssurnar eru hjá hestinum. Best væri að safna gögnum frá hryssum með ómskoðun eftir gangmál af staðlaðri lengd. Þó svo algengt sé að ómskoðanir séu framkvæmdar hér á landi fara þær fram á mismunandi tíma og oft er aðeins hluti hryssnanna skoðaður,þannig að ekki er tryggt að niðurstöðurnar séu sambærilegar. Upplýsingar um fædd folöld samkvæmt folaldaskýrslum eru ekki nógu góður mælikvarði á frjósemina. Þar kemur ekki fram hversu oft hryssunum var haldið, á hvaða tímabili, eða hversu lengi þær voru hjá stóðhesti. Þessar upplýsingar eru einnig háðar áhuga ræktendanna á að senda þær inn og þær liggja ekki fyrir fyrr en ári síðar. Við ræktun flestra hestakynja eru gerðar kröfur um ítarlega dýralæknisskoðun á stóðhestum, meðal annars með tilliti til kynheilbrigðis þegar þeir eru valdir til undaneldis. Það á m.a. við um ræktun íslenska hestsins erlendis. Það stingur því í stúf að minni kröfur skuli gerðar hér á landi til frjósemi og heilbrigðis undaneldishrossa. Helstu heimildir 1. Caudle, A.B. og Fayrer-Hosken, R.A., Stallion Fertility Evaluation: Part 1. Equine Practice (11) Númer 1, Janúar Voss J.L., Breeding Efficiency í McKinnon, A.O. og Voss, J.L., (ritst.). Equine Reproduction. 3. Hurtgen, J.P., Evaluation of the Stallion for Breeding Soundness. Veterinary clinics of North America: Equine Practice 1 (8). 4. Ágúst Sigurðsson, Hallveig Fróðadóttir og Linda Björk Jóhannsdóttir, Nokkur atriði úr skýrsluhaldinu. Freyr (10) 98. árg. Bls Morel, M.C.G. og Gunnarsson, V., A survey of the fertility of Icelandic stallions. Animal Reproduction Science (64) bls Hörður Kristjánsson og Björn Steinbjörnsson, Frjósemi íslenska hrossastofnsins. Bændablaðið, Bls Eggert Gunnarsson (1999) Smitandi hitasótt í hrossum: 3. Rannsóknir á orsökum. Dýralæknaritið 10 (1) bls Bourdon, R. M., Understanding Animal Breeding. Upper Saddle river, New Jersey, USA; Prentice-Hall, Inc. 537 bls. 9. Carter, A.P., Wood, P.D.P. og Wright, P.A., Association between scrotal circumference, live weight and sperm output in cattle. Journal of Reproduction and Fertility (59) bls Allen, W.E., Fertility and Obstetrics in the Horse.Library of Veterinary Practice, Oxford; Blackwell Scientific Publications. 173 bls. 11.Pickett, B.W., Voss, J.L. og Squires, E.L., Fertility Evaluation of the Stallion. Continuing Education Article #7, 4 (5) bls Pickett, B.W., 1993b. Reproductive Evaluation of the Stallion, í McKinnon, A.O. og Voss, J.L. (ritsj.). Equine reproduction. 13.Amann, R.P., Functional Anatomy of the Adult Male. Í McKinnon, A.O. og Voss,J.L., 1993 (ritst.). Equine reproduction. Philadelphia, USA; Lea & Febiger bls Pickett, B.W., 1993c. Sexual Behavior, í McKinnon, A.O. og Voss, J.L. (ritsj.). Equine reproduction. 15.Paccamonti, D.L., Buiten, A.V., Parlevliet, J.M. og Colenbrander, B., Reproductive Parameters of Miniature Stallions. Theriogenology (51) bls Ingimar Sveinsson; Gunnar Gauti Gunnarsson og Ólafur R. Dýrmundsson, Vöxtur eistna og kynþroski hesta. Freyr (95:13-14) bls Gunnar Gauti Gunnarsson og Ingimar Sveinsson, Athugun á eistnastærð, kynþroska og frjósemi ungra graðhesta. Rit búvísindadeildar (22) bls Hayes, H.M., Epidemiological features of 5009 cases of equine cryptorchidism. Equine Veterinarian Journal (6) bls Docimo, S.G., Silver, R.I. og Cromie, W., The Undescended Testicle: Diagnosis and Management. American Family Physician (62) bls , Møller-Sørensen, A. og Wamberg, K., Veterinary Encyclopedia 1. Diagnosis and Treatment. Kaupmannahöfn; Medical Book Company. 711 bls. 23.Cox, J.E., Edwards, G.B. og Neal, P.A., An Analysis of 500 cases of equine cryptorchidism. Equine Veterinary Journal (2) bls Jainudeen, M.R. og Hafez, B., Reproductive Failure in Males, í Hafez, E.S.E og Hafez, B.(ritst.). Reproduction in Farm Freyr 10/

7 Animals (7.útg.). South Carolina, USA; Lippincott Williams og Wilkins. 509 bls. 25.Anna Bryndís Tryggvadóttir, Tíðni og erfðir eineistni í íslenska hrossastofninum. Bændaskólinn á Hvanneyri: Óbirt aðalritgerð við Búvísindadeild. 26.Stickle, R.L. og Fessler, J.F., Retrospective study of 350 cases of equine cryptorchidism. American Veterinary Medicine Association (3) bls Cox, J.E., Factors affecting testis weight in normal and cryptorchid horses. Journal of Reproduction and Fertility (32) bls Cox, J.E., Developmental abnormalities of the male reproductive tract. Í McKinnon, A.O. og Voss, J.L., (ritst.). Equine reproduction. Philadelphia, USA; Lea & Febiger bls Pickett, B.W., 1993a. Factors affecting sperm production and output, í McKinnon, A.O. og Voss, J.L. (ritsj.). Equine reproduction. 30.Reece W. O., Physiology of Domestic Animals (2. útg.). USA; Lippincott Williams & Wilkins. 464 bls. 31.Mottershead, J., Cryptorchidism in the Colt. Skoðað á veraldarvefnum reproduction.com/articles/ cryptorchid.htm 32.Runnells, R.A., Animal Pathology (4.útg.). Iowa; The Iowa State College Press. 639 bls. 33.Lee, P.A., Consequence of cryptorchidism: relationship to etiology and treatment. Journal of Urology (5) bls Al-Bagdadi, F., Hoyt, P., Karns, P., Martin, G., Memon, M., McClure, R., McCoy, D. og Shoemaker, S., The morphology of abdominal and inguinal cryptorchid testes in stallions: a light and microscopic study. International Journal of Fertility. (36) bls Arighi, M., Singh, A., Bosu, W.T.K. og Horney, F.D., Histology of the Normal and Retained Equine Testis. Acta Anatomica (129) bls Einarsson, S., Gustafsson, H., Larsson, K., Swensson, T. og Söderquist, L., Artificiell insemination och reproduktion. Nötkreatur, svin, får, get, häst, räv, fjäderfä, fisk, bi. Meddelande nr Eskilstuna, Svíþjóð; Svensk husddjursskötsel. 182 bls. 39.Norsk Hestesenter Starum, Viðaukar 4 og 5, í Avelsplan for islandshest. 40.Gebauer, M.R., Pickett, B.W., Voss, J.L. og Swiestra, E.E., Reproductive Physiology of the Stallion: Daily Sperm Output and Testicular Measurement. Javma 8 (165) bls Utech, A., Andrologie beim Hengst. Referat innerhalb des WP-FOL, Universität München, Sommersemester 2002 ( FOL-Unterlagen/Andrologie%20 beim%20hengst.doc) 42.Víkingur Gunnarsson, Rannsókn á frjósemi íslenskra hrossa. Eiðfaxi (nóvember) bls Netheimildir ; Munnlegar heimildir 18.Colenbrander, Ben, [colfen@tiscali.nl] 19.Kolnes, Per, Dýralæknir og kynbótadómari í Noregi. [pkolnes@online.no] 40 - Freyr 10/2003