Óværa á sauðfé á Íslandi

Transcription

1 BÚVÍSINDI ICEL. AGR. SCI. 11, 1997: Óværa á sauðfé á Íslandi SIGURÐUR H. RICHTER MATTHÍAS EYDAL Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræði að Keldum, 112 Reykjavík og SIGURÐUR SIGURÐARSON Rannsóknardeild dýrasjúkdóma að Keldum, 112 Reykjavík YFIRLIT Fjórar tegundir sérhæfðra ytri sníkjudýra sauðfjár hafa fundist á Íslandi. Þær eru fjárkláðamaurinn Psoroptes ovis, fótakláðamaurinn Chorioptes ovis, fellilúsin Bovicola (Damalinia) ovis og færilúsin Melophagus ovinus. Gefið er ágrip af því sem vitað er um sögu tegundanna á Íslandi en allar hafa þær sennilega verið útbreiddar og algengar hér á landi áður fyrr. Fjárkláðamaurinn er skaðlegastur þeirra og olli hann miklum búsifjum áður en öflug baðlyf komu til sögunnar. Gerð er grein fyrir rannsóknum á útbreiðslu sauðfjáróværu undanfarin 20 ár og stöðunni í dag. Áratuga barátta gegn óværunni, einkum fjárkláðamaurnum, hefur dregið úr tíðni og útbreiðslu allra tegundanna, mismikið þó. Fjárkláðinn virðist nú vera bundinn við ákveðin svæði á austanverðum Vestfjörðum og Norðurlandi vestra, fótakláðamaurinn er enn útbreiddur víða um landið, fellilúsin virðist aðeins vera á takmörkuðu svæði Austanlands en færilúsinni virðist hafa verið útrýmt. Auk fyrrnefndra tegunda hefur skógarmaurinn Ixodes ricinus fundist stöku sinnum á sauðfé og líklegt má telja að lundalúsin Ixodes uriae fari stundum á kindur. SUMMARY Ectoparasites on sheep in Iceland Four species of obligatory ectoparasites of sheep have been found in Iceland. These are Psoroptes ovis (the sheep scab mite), Chorioptes ovis (the sheep mange mite), Bovicola (Damalinia) ovis (the sheep biting louse) and Melophagus ovinus (the sheep ked). P. ovis is the most harmful and caused great losses in Iceland prior to the use of effective parasiticide dips. Besides these species the tick Ixodes ricinus has been found occasionally on sheep and presumably Ixodes uriae can occasionally attack sheep. Little is known as to when these species of ectoparasites were transported to Iceland. Some of them have probably been on sheep in Iceland since the settlement of the country in the eighth or ninth century but sources indicate that P. ovis has possibly first been transported to the country in the eighteenth or nineteenth century. The earliest sources that mention ectoparasites on sheep are probably the descriptions of a highly detrimental plague which started in 1762 and spread widely over the country. It has generally been assumed that the plague was caused by P. ovis brought to the country with imported sheep. However, doubts have arisen as to whether the plague was in fact caused by mites and also the possibility can not be excluded that the mites were already in the country. On the other hand it is rather clear from contemporary descriptions that B. ovis and M. ovinus were present in the country at that time. In 1856

2 92 BÚVÍSINDI the so called latter sheep scab epidemic started and this time it was evident that it was caused by P. ovis which had possibly been imported with foreign sheep. In 1897 C. ovis was distinguished from the sheep scab mite for the first time in Iceland. The Institute for Experimental Pathology, Keldur, University of Iceland has for several decades received samples for diagnosis of ectoparasites on sheep. Compilation of the results of these studies from the last 20 years shows that P. ovis is still found on sheep in some areas in the North-Western part of the country, C. ovis is widely distributed and B. ovis is found sporadically in Eastern Iceland. This is in spite of a long and hard battle against sheep ectoparasites including stamping out and dipping in the last two centuries, compulsory and in most cases yearly dipping since 1914 and considerable restrictions on the transport of sheep between quarantine areas for the last five decades. On the other hand some of the species, and in some cases possibly all of the species, have been eradicated from several of the quarantine areas and M. ovinus has probably been completely eradicated from the country. Furthermore, the damage caused by ectoparasites has been kept to a minimum for a long time. Key words: Bovicola (Damalinia) ovis, Chorioptes ovis, ectoparasites, Iceland, Ixodes spp., Melophagus ovinus, Psoroptes ovis, sheep. INNGANGUR Fjórar tegundir sérhæfðra ytri sníkjudýra sauðfjár hafa fundist á Íslandi. Þær eru fjárkláðamaurinn Psoroptes ovis, fótakláðamaurinn Chorioptes ovis, fellilúsin Bovicola (Damalinia) ovis og færilúsin Melophagus ovinus. Auk fyrrnefndra tegunda hefur skógarmaurinn Ixodes ricinus fundist stöku sinnum á sauðfé og líklegt má telja að lundalúsin Ixodes uriae fari stundum á kindur. (Sjá einnig mynd). Lítið er vitað um hvenær þessar tegundir 1. mynd. Fjárkláðamaur (Psoroptes ovis). Kvendýr með eggi í. Lengd u.þ.b. 0,8 mm. Figure 1. A sheep scab mite (Psoroptes ovis). A female with an egg. Length approx. 0.8 mm. 2. mynd. Fótakláðamaurar (Chorioptes ovis). Karldýr og kvendýr. Lengd u.þ.b. 0,4 og 0,5 mm. Figure 2. Sheep mange mites (Chorioptes ovis). A male and a female. Length approx. 0.4 and 0.5 mm.

3 ÓVÆRA Á SAUÐFÉ Á ÍSLANDI 93 hafa borist til Íslands. Líklegt má telja að sumar þeirra hafi verið hér á sauðfé frá upphafi Íslandsbyggðar en heimildir benda þó til að fjárkláðamaurar hafi hugsanlega fyrst borist hingað til lands á átjándu eða nítjándu öld. Fyrstu heimildir sem benda til ytri óværu á sauðfé eru sennilega lýsingar á skæðum sjúkdómsfaraldri sem kom upp í sauðfé á Íslandi árið Á þeim tíma var þessi faraldur yfirleitt kallaður fjársýkin eða fjárpestin og helstu einkenni voru útbrot, kláði og mikill fjárfellir. Talið var að sjúkdómurinn hefði borist hingað til lands með hrút af spænsku kyni sem fluttur hafði verið inn frá Noregi. Faraldur þessi breiddist út um Suður-, Vesturog Norðurland en barst ekki til Vestfjarða og Norðaustur-, Austur- og Suðausturlands. Reynt var að lækna sýkina með böðunum en svo fór að lokum að smitað fé var skorið niður á kláðasvæðunum á næstu tveim áratugum og virtist faraldurinn hverfa í kjölfar þess (t.d. Ólafur Olavius, 1780). Ekki virðast menn hafa verið vissir um á þessum tíma hvaða sjúkdómur þetta var en nefndu til m.a. pest, bólu eða fjárkláða (t.d. Ólafur Olavius, 1780). Síðar var álitið að faraldurinn hefði verið af völdum fjárkláðamaura og hefur hann því almennt verið kallaður fyrri fjárkláðinn. Á þeim tíma voru einnig fellilús og færilús til í landinu eftir samtímalýsingum að dæma (Eggert Olavsen og Biarne Povelsen, 1772) en kláði af þeirra völdum er mun vægari. 3. mynd. Fellilús Bovicola (Damalinia) ovis. Kvendýr. Lengd u.þ.b. 2 mm. Figure 3. A sheep biting louse (Bovicola (Damalinia) ovis). A female. Length approx. 2 mm. 4. mynd. Færilús Melophagus ovinus. Lengd u.þ.b. 7 mm. (Erlent sýni). Figure 4. A sheep ked (Melophagus ovinus). Length approx. 7 mm. (A foreign specimen).

4 94 BÚVÍSINDI Ýmsar efasemdir hafa verið uppi um hvort fyrri fjárkláðinn svonefndi hafi í raun verið af völdum fjárkláðamaura. Er það trúlegt að hægt hefði verið að útrýma fjárkláða með niðurskurði á þessum tíma? Hafi þarna verið um fjárkláðamaura að ræða, voru þeir þá e.t.v. til fyrir í landinu og mögnuðust af einhverjum ástæðum upp í faraldur á þessum árum? Eða var þetta e.t.v. eitthvað annað, t.d. fjárbóla? Erfitt er að svara þessum spurningum svo óyggjandi sé. Árið 1856 kom upp seinni fjárkláðinn svonefndi og er greinilegt að hann var af völdum fjárkláðamaura. Kláðinn breiddist út víða um Suður-, Vestur- og Norðvesturland. Almennt var álitið að þessi kláði hefði komið með innfluttu sauðfé þó margir teldu að hann hefði verið fyrir í landinu. Fljótlega komu upp deilur um hvernig bregðast skyldi við faraldrinum, hvort beita skyldi niðurskurði eða baða kindurnar úr mauradrepandi efnum. Þetta varð mikið hitamál og á næstu áratugum var báðum aðferðum beitt. Svo fór þó að lokum að lækningamenn urðu ofaná. Eftir tvo áratugi hafði verulega dregið úr faraldrinum þó að maurunum hefði alls ekki verið útrýmt (t.d. Þorvaldur Thoroddsen, 1919). Það var ekki fyrr en 1897 að fram kemur að fótakláðamaurar séu einnig til í landinu (Magnús Einarsson, 1897). Sennilega hafa menn á Íslandi ekki getað greint á milli kláðamaurategundanna fyrr en þá og þess vegna gæti fótakláðamaurinn hafa verið kominn löngu fyrr til landsins. Skógarmaurinn var fyrst staðfestur hér á landi 1967 (Lindroth o.fl., 1973). Hann hefur þó ugglaust borist margoft hingað á þessari öld og fyrri öldum, þó hann hafi hugsanlega ekki orðið landlægur. Allt fram á síðustu ár hefur kláðamaurunum, og annarri óværu á sauðfé, verið haldið í skefjum, eða jafnvel útrýmt, á stórum svæðum með lögbundnum böðunum. Á fyrri öldum voru fjölmörg og misgóð ráð notuð gegn fjárkláða. Á síðustu öld var Walzbaðið svonefnda t.d. talsvert notað og virtist koma að gagni. Í því var m.a. kalk, pottaska, tjara, hjartarhornsolía og kúahland. Síðar komu ýmis virkari lyf, eins og t.d. tóbak, og að lokum sérhæfðari maura- og skordýraeitur eins og gamma-hexachlorcyclohexan (Gammatox). Á allra síðustu árum hefur stungulyfið Ivermectin verið notað gegn maurakláða. Fyrstu lögin, sem fyrirskipuðu árlegar sauðfjárbaðanir, voru sett 1913 (lög nr 46/1913 og nr 58/1914). Árið 1959 var slakað á og heimild veitt til að baða aðeins annað hvert ár en fyrirskipa mátti böðun oftar ef nauðsyn krefði (lög nr 23/1959). Árið 1977 voru sett lög er veittu heimild til að fella niður sauðfjárbaðanir í fjárskiptahólfum þar sem ekki hefði orðið vart við kláða eða önnur óþrif í sauðfé og geitfé í 4 ár eða lengur (lög nr 22/ 1977). Árið 1993 var böðunarskylda svo felld niður en fjárkláði var skilgreindur tilkynningarskyldur sjúkdómur og verði vart við hann ber dýralækni að tilkynna það yfirdýralækni og jafnframt að grípa til varúðarráðstafana gegn útbreiðslu eða til útrýmingar sjúkdómnum, auk fleiri ráðstafana. Fótakláði og færilús voru aftur á móti skilgreindir skráningarskyldir sjúkdómar og dýralæknir skal hlutast til um að framkvæmdar séu frekari rannsóknir og málið tilkynnt að því marki sem nauðsynlegt er. (Lög nr 25/1993). EFNIVIÐUR OG AÐFERÐIR Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræði að Keldum hefur um áratuga skeið fengið send sýni til sjúkdómarannsókna á búfé, þar á meðal vegna óværu á sauðfé. Það eru dýralæknar, bændur og ýmsir aðrir aðilar sem hafa notfært sér þessa þjónustu. Oftast eru sýnin hrúður, ull, gærubútar eða lappir með kláðaummerkjum. Sýnin eru þá fyrst skoðuð í víðsjá. Finnist ekkert við slíka skoðun eru þau soðin í lút (10 20% NaOH eða KOH) í 5 mínútur og síðan botnfelld við snúninga á mínútu í u.þ.b. 5 mínútur. Botnfallið er síðan skoðað í smásjá. Hér á eftir eru teknar saman niðurstöður rannsókna á óværu sauðfjár sem gerðar hafa verið á Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræði að Keldum síðastliðin 20 ár.

5 ÓVÆRA Á SAUÐFÉ Á ÍSLANDI 95 NIÐURSTÖÐUR Fjárkláðamaurinn (Psoroptes ovis) Á síðastliðnum 20 árum hafa fjárkláðamaurar fundist á alls 48 bæjum í nokkrum varnarhólfum á Vestfjörðum, Norðurlandi og Suðurlandi. Á meðfylgjandi korti (5. mynd) má sjá þau varnarhólf þar sem fjárkláðamaurar hafa fundist á þessu tímabili og hvaða ár maurarnir hafa fundist síðast í viðkomandi hólfi. Lengst hafa liðið 6 ár fyrir eða á milli fundarára í hólfi. Oftast hafa maurarnir aðeins fundist eitt ár á hverjum bæ. Á sex bæjanna hafa þeir þó fundist í 2 5 ár á þessu tímabili og mest hafa fundarárin spannað 17 ár á sama bæ. Fótakláðamaurinn (Chorioptes ovis) Á síðastliðnum 20 árum hafa fótakláðamaurar fundist á alls 46 bæjum víða um land. Á meðfylgjandi korti (6. mynd) má sjá þau varnarhólf sem fótakláðamaurar hafa fundist í á þessu tímabili og hvaða ár maurarnir hafa fundist síðast í viðkomandi hólfi. Í mörgum hólfanna hafa maurarnir verið að finnast í fyrsta sinn á þessu tímabili, jafnvel síðustu árin. Maurarnir hafa aðeins verið staðfestir eitt ár á hverjum bæ. Fellilúsin (Bovicola (Damalinia) ovis) Á síðustu tveim áratugum hefur fellilús aðeins verið staðfest í tveim varnarhólfum á Austurlandi. Það var árin 1982, 1985 og 1993 og var um nokkra bæi að ræða í hvert sinn. Á meðfylgjandi korti (7. mynd) má sjá þessi varnarhólf og hvaða ár lýsnar fundust síðast í viðkomandi hólfi. Þar áður höfðu fellilýs fundist síðast árið 1971 á Jökuldal. Færilúsin (Melophagus ovinus) Síðastliðna tvo áratugi hafa engar færilýs borist að Keldum. Síðustu færilýsnar sem þangað bárust komu árið 1971 úr Skagafirði, austan Héraðsvatna. Árið 1982 bárust færilýs til Náttúrufræðistofnunar Íslands og voru þær úr Skagafirði vestan vatna (7. mynd). Ekki er vitað til að Náttúrufræðistofnun hafi borist færilýs fyrr og ekki hafa þær borist þangað síðan (Erling Ólafsson, persónulegar upplýsingar). Skógarmaurinn (Ixodes ricinus) Tvisvar sinnum hafa skógarmaurar verið staðfestir á kindum hér á landi. Í annað skiptið árið 1977 á kind á Norðfirði og hitt árið 1981 á lambi í V-Skaftafellssýslu (Sigurður H. Richter, 1981). UMRÆÐUR Yfirleitt er fylgst allvel með óværu á sauðfé hér á landi. Líklegt má telja að verulegur hluti þeirrar óværu sem finnst sé sendur til rannsókna að Keldum og einnig eru send sýni af hrúðri, ull og húð kinda sem hafa kláðaeinkenni. Því má ætla að þær upplýsingar sem hér hafa komið fram gefi nokkuð góða vísbendingu um útbreiðslu tegundanna. Þrátt fyrir þetta ber að hafa nokkurn vara á. Misauðvelt er að sjá óværutegundirnar og átta sig á tilvist þeirra. Færilúsin er auðsæ, fellilúsin sést verr og kláðamaurarnir sjást illa eða ekki með berum augum. Skógarmaurinn og lundalúsin sjást að vísu oftast vel en standa stutt við á kindunum og þá á sumrin þegar þær eru ekki undir mannahöndum. Auk þess virðast menn vera nokkuð misvel á verði gagnvart óværutegundunum. Enda þótt fellilýs sjáist sæmilega með berum augum, og færilýs mjög vel, virðast þær geta leynst svo árum skiptir án þess að uppgötvast, eða a.m.k. án þess að ástæða sé talin af viðkomandi bónda eða dýralækni til að senda sýni að Keldum. Hvað varðar kláðamaurana þá virðast menn yfirleitt vera nokkuð vel á verði gagnvart fjárkláðamaurnum og upplýsingarnar sem hér hafa komið fram gefa sennilega nokkuð góða mynd af tíðni hans og útbreiðslu. Aftur á móti virðast menn síður vera á verði gagnvart fótakláðamaurnum og hann er því hugsanlega jafnvel útbreiddari og algengari en þessar upplýsingar gefa vísbendingu um. Rétt er að benda á að mikil tíðni tilfella í einstökum héruðum þarf ekki endilega að endurspegla að tíðni þar sé meiri en sumstaðar annars staðar. Séu bændur og dýralæknar vel

6 96 BÚVÍSINDI 5. mynd. Sauðfjárveikivarnahólf þar sem fjárkláðamaurar (Psoroptes ovis) voru staðfestir á árunum Figure 5. Sheep quarantine areas where sheep-scab mites (Psoroptes ovis) were identified during mynd. Sauðfjárveikivarnahólf þar sem fótakláðamaurar (Chorioptes ovis) voru staðfestir á árunum Figure 6. Sheep quarantine areas where sheep-mange mites (Chorioptes ovis) were identified during mynd. Sauðfjárveikivarnahólf þar sem fellilýs (Bovicola ovis) og færilýs (Melophagus ovinus) voru staðfestar á árunum Figure 7. Sheep quarantine areas where sheep biting lice (Bovicola ovis) and sheep keds (Melophagus ovinus) were identified during

7 ÓVÆRA Á SAUÐFÉ Á ÍSLANDI 97 á verði í viðkomandi héraði, þá getur það komið fram í auknum fjölda sýna sem send eru til rannsóknar. Það getur síðan leitt til þess að óværa uppgötvist oftar og af fleiri bæjum í héraðinu. Einnig er rétt að benda á að það sem á meðfylgjandi kortum eru kallaðar traustari varnarlínur eru ekki ávallt fullkomlega traustar, auk þess sem fé hefur stundum verið flutt yfir slíkar línur. Yfirleitt er brugðist hart við þegar óværa finnst á sauðfé og allt fé á viðkomandi bæ, nágrannabæjum og jafnvel í heilu varnarhólfunum er þá meðhöndlað, annað hvort baðað með maura- og skordýradrepandi lyfi eða nú á síðari árum sprautað með fjölvirku sníkjudýralyfi. Til skamms tíma hafa reglubundnar baðanir sauðfjár verið lögbundin skylda og hefur svo verið frá Þrátt fyrir þetta hefur gengið furðu illa að útrýma óværunni hér á landi. Það er athyglivert hve misalgengar óværutegundirnar eru. Vel virk baðlyf hafa verið notuð um margra áratuga skeið og þau ættu að drepa allar þessar tegundir. Skýringarinnar á því hve tegundirnar eru misalgengar er sennilega oftast að leita í mismunandi lifnaðarháttum þeirra. Einkum er umhugsunarvert hvers vegna fótakláðamaurinn er svo útbreiddur sem raun ber vitni og útbreiddari en fjárkláðamaurinn. Fótakláðamaurinn heldur sig einkum á snögghærðum stöðum og baðlyfin ættu að ná betur til hans en til fjárkláðamaursins. Skýringin gæti þó t.d. verið að baðlyfið helst lengur í þykkri ullinni en á snögghærðum stöðum og/eða að menn hafa verið andvaralausari gagnvart fótakláðamaurnum en fjárkláðamaurnum, áttað sig síður á honum og ekki gripið alltaf til eins róttækra ráðstafana þegar hann hefur fundist. Ástæðurnar fyrir því að ekki hefur tekist að útrýma allri óværu af sauðfé hér á landi geta verið margvíslegar og hafa þessar verið nefndar helstar (Páll A. Pálsson, 1969): Eins og sauðfjárbúskap er hagað hér á landi er óframkvæmanlegt að framkvæma allsherjarböðun á sauðfé fyrr en eftir að búið er að taka fé á hús fyrripart vetrar. Því verður að baða fé í ullu og nær þá baðlyfið ekki alltaf nógu vel til óværunnar. Stundum heimtast kindur ekki fyrr en böðun er lokið og böðun þess verður því útundan. Flesta vetur lifir eitthvað fé á útigangi einhvers staðar í landinu. Stundum geta litlir fjárhópar af ýmsum ástæðum orðið útundan við böðun og á stöku bæ getur orðið að fresta böðun eða fella hana niður vegna vanheilsu fjárins. Auk þess er oft erfitt að sótthreinsa umhverfi kindanna fullkomlega. Við þetta má svo bæta að það er vel þekkt erlendis frá að fjárkláðamaurar geta myndað ónæmi gegn baðlyfjum sem eru lengi í notkun, t.d. gegn benzenhexaklóríði (Gammatox) sem notað var hér á landi um áratuga skeið (Tarry, 1991). Ónæmismyndun kláðamaura hefur ekki verið rannsökuð hér á landi. Sé staðið vel og samviskusamlega að meðhöndlun sauðfjár gegn sauðfjáróværu, engu sleppt og virk lyf notuð, ætti þó að vera hægt að útrýma óværunni úr heilu varnarhólfunum, eins og virðist reyndar hafa tekist víða. Jafnvel er hugsanlegt að útrýma mætti sumum tegundum óværunnar alveg úr landinu en það hefur tekist sum staðar erlendis. Þannig var fjárkláðamaurnum útrýmt á Nýja Sjálandi 1894, í Ástralíu 1896 og á Bretlandi Að vísu barst fjárkláðinn aftur til Bretlands 1973 og hefur ekki verið útrýmt þar síðan (Tarry, 1991; Bruère og West, 1993). Flest bendir þó til að enn um sinn þurfi Íslendingar að búa við óværu á sauðfé. ÞAKKIR Höfundar þakka dýralæknum og öðrum sem hafa sent óværusýni að Keldum á undanförnum árum. Einnig er Kolbeini Reginssyni líffræðingi þökkuð hjálp við gerð útbreiðslukorta og Karli Skírnissyni dýrafræðingi sem las handritið og kom með ábendingar. HEIMILDIR Bruère, A.N. & D.M. West, The Sheep: Health, Disease & Production. (ISSN ).

8 98 BÚVÍSINDI Veterinary Continuing Education, Massey University, Palmerston North, New Zealand: 397 s. Eggert Olavsen & Biarne Povelsen, Reise igennem Island, Sorøe. (Ferðabók Eggerts og Bjarna, þýdd á íslensku og gefin út 1974 í tveim bindum; 365 og 296 s.). Lindroth, C.H., H. Andersson, Högni Böðvarsson & Sigurður H. Richter, Surtsey, Iceland. The Development of a New Fauna, Terrestrial Invertebrates. Entomologica Scandinavica, Supplementum 5. Munksgaard, Kaupmannahöfn: 280 s. Magnús Einarsson, Um fjárkláða. Búnaðarrit 11: Ólafur Olavius, Rejsebog (Forspjall eftir Jón Eiríksson). Kaupmannahöfn. (Ferðabók, þýdd á íslensku og gefin út í Reykjavík 1964, bindi I og II; 383 s.). Páll A. Pálsson, Færilús og fjárkláði. Freyr 65: Sigurður H. Richter, Ixodes ricinus á Íslandi. Dýralæknaritið 2(1): Tarry, D.V., Sheep scab and other forms of mange. Í: Diseases of Sheep (ritstj. W.B. Martin & I.D. Aitken). Blackwell Scientific Publications, Oxford: Þorvaldur Thoroddsen, Sjúkdómar sauðpenings. Í: Lýsing Íslands III. Kaupmannahöfn: Handrit móttekið 17. apríl 1996, samþykkt 21. júlí 1997.