FOSFORAANVULLING IN PERSPEKTIEF

Transcription

1 FOSFORAANVULLING IN PERSPEKTIEF Dr. Jasper Coetzee, Voermol Voere (Tel no.: ; ; 1. INLEIDING Dit is onmoontlik om die belangrikheid van fosfor in herkouervoeding, veral by beeste, te veel te beklemtoon (McCosker & Winks, 1994). Volgens Underwood (1966) bestaan daar geen twyfel nie dat fosfor die mees wydverspreide en ekonomies belangrike mineraal is wat weidende diere beïnvloed. Verskeie aspekte rondom fosforaanvulling vir herkouers is egter steeds onseker. Daarom word fosforaanvulling via lekke in n groot mate gebaseer op spekulasie (De Waal & Koekemoer, 1997). Die gebruik van akute fosfortekortsimptome (afosforose) as n diagnostiese maatstaf, is nie aan te beveel nie omdat kalfpersentasie en groei reeds by marginale fosfortekorte negatief beïnvloed word (Read et al., 1986b). Die voorkoms van marginale fosfortekorte is egter meer belangrik as n akute tekort omdat dit meestal tot nie-opsigtelik waarneembare produksieverliese weens verlaagde groei en reproduksie aanleiding gee. Die vroeë vasstelling van n fosfortekort en die korrekte aanvullingspeil het dus belangrike ekonomiese implikasies omdat baie produsente te veel fosfor en ander weer te min aanvul. Beide senario's kan n ernstige impak op diereproduksie en winsmarges hê (Read et al., 1986b). Dit is gevolglik belangrik dat daar weer in meer detail na fosforaanvulling gekyk word met inagneming van die nuutste plaaslike en oorsese navorsing. Die doel van die lesing is om die nuutste aspekte rondom fosforvoeding te bespreek en om te poog om aanvullingspraktyke daar te stel wat nie net beter resultate lewer nie, maar ook meer koste-doeltreffend is. 2. HOEKOM IS FOSFOR BELANGRIK? Fosfor speel n uiters belangrike rol in die omsetting van weidingsenergie na bruikbare energie. n Fosfortekort kom voor as die weiding minder as 0.12 tot 0.15 % fosfor bevat (Winks, 1990). n Tekort aan fosfor gee aanleiding tot n laer weidingsinname wat weer die groeitempo van die diere verlaag en uiteindelik vrugbaarheid, melkproduksie en speenmassa nadelig beïnvloed (McCosker & Winks, 1994). Daarbenewens benodig dragtige koeie ekstra fosfor vir die normale ontwikkeling van die ongebore kalf terwyl lakterende koeie addisionele fosfor (elke liter melk bevat ± 1 g fosfor) benodig om melk te produseer (McCosker & Winks, 1994). Sestien proewe wat wêreldwyd gedoen is, toon dat die gemiddelde kalfpersentasie 75.6 % was waar fosfor aangevul is, teenoor 52.9 % waar geen fosforaanvulling verskaf is nie (De Brouwer, 1998). Koeie wat geen fosforaanvulling ontvang nie neig ook om ongereeld (kalf elke tweede jaar) te kalf (Groenewald, 1986). Volgens Read et al. (1985) is die mees nadelige effek van 'n fosfortekort waarskynlik die verlaagde voerinname wat veral gedurende laatdragtigheid en vroeë laktasie waarneembaar is. 'n Verlaging in vrywillige voerinname as gevolg van 'n fosfortekort word aan 'n verlaging van mikrobiese vertering toegeskryf (Witt & Owens, 1983).

2 2 3. WAT WORD BEDOEL MET N FOSFORTEKORT? Meissner et al. (1995) is van mening dat die voorspelling van fosforstatus en -tekort in die weidende herkouer steeds n onbereikbare doelwit is. n Fosfortekort bestaan in n dier as die aanvulling van fosfor tot die dieet óf as n fosfaatlek óf as n -kunsmis tot die grond die prestasie van die dier verbeter. Die graad van fosfortekort (Tabel 1) hang af van die verskil tussen die dier se benodigdhede en die hoeveelheid voorsien deur die dieet (McCosker & Winks, 1994). Tabel 1 Indikator van fosforstatus (McCosker & Winks, 1994) Spesie Indikator Kategorie Baie laag Laag Medium Hoog Plant Grond 1 (dpm) < > 10 Akuut Tekort Marginaal Voldoende Grond 1 (dpm) < > 8 Dier Plant 2 (% P) < > 0.20 Bloed 3 (mg/l) < > 45 Been 4 (mg/cm 3 ) < > Grondfosforvlakke in die boonste 10 cm uitgedruk as beskikbare fosfor soos bepaal met die bikarbonaatmetode. 2 Die hoogste fosforvlakke (% P op DM-basis) is in jong groen blare gedurende die aktiewe groeiseisoen en neem progressief af in die ouer blare en stingels. 3 Anorganiese bloedfosforvlakke is n diagnostiese maatstaf vir n fosfortekort slegs as dit saam met die misstikstof gebruik word (McCosker & Winks, 1994). Bloedplasmafosforvlakke alleen is meer 'n aanduiding van fosforinname as fosforstatus van die dier. (De Waal, 1997). 4 Volgens Little & Ratcliff (1979) en Little & Shaw (1979). Fosforkonsentrasie in die ribbebeen is 'n akkurate aanduiding van die mineraalstatus van die dier (De Waal, 1997). 4. WANNEER MOET FOSFOR AANGEVUL WORD? 4.1 Fosforaanvulling op droë weiding Die tydstip waarop fosforaanvulling geskied, is krities, nie net om dit ekonomies te regverdig nie, maar ook om goeie resultate te behaal (McCosker & Winks, 1994). Die voer van fosfor aan droë diere wanneer hulle proteïen- en energie-inname laag is en die diere massa verloor, is kontraproduktief (Tabel 2) omdat dit massaverlies sal versnel (Winks & Laing, 1972; Louw, 1979; Van Niekerk & Jacobs, 1985). Volgens Groenewald (1986) induseer fosforaanvulling op droë weiding die katabolisme (afbreek) van liggaamsreserwes. Op n lae kwaliteit dieet (bv. droë grasweiding) domineer proteïen liggaamsmassaprestasie terwyl die aanvulling van slegs energie sonder proteïen onder hierdie omstandighede weinig impak het en tot substitusievoeding lei. Die inname

3 3 van proteïen en energie vanuit die weidings onder hierdie omstandighede (droë weiding) Tabel 2 Die effek van aanvulling van fosfor gedurende die droë seisoen op liggaamsmassaverandering van osse (g/dier/dag) (Winks & Laing, 1972) Seisoen Geen Molasse Molasse + Fosfor Molasse + ureum Molasse + Fosfor + ureum Droog is te laag om n respons met fosforaanvulling te gee (McCosker & Winks, 1994). Voere met 'n lae proteïeninhoud benadeel die absorpsie en uitskeiding (Siebert et al., 1975) asook retensie (Roy et al., 1970) van fosfor in die dierlike liggaam terwyl Sykes en Field (1972) vermoed dat 'n lae proteïeninname ook die vorming van die beenmatriks en dus beengroei inhibeer. Volgens Van Niekerk (1995) moet daar 'n onderskeid tussen suur- en soetgrasveld getref word. Die voedingswaarde van soetveld is hoër en die winters is nie so straf nie. Solank daar genoeg weiding is, sal diere gedurende die droë winterseisoen min of geen massa verloor nie. Die diere sal swakker as in die suurveldgebiede op proteïenaanvulling in die vorm van ureum of NPN-bronne reageer. Indien die diere nie massa verloor nie, sal hulle meer geneig wees om 'n respons met fosforaanvulling op droë weiding te toon. Die resultate van proewe (Tabel 3) oor agt jaar op die proefplaas Waterkloof, 50 km suid van Newcastle, deur Groenewald (1986) ondersteun die beginsel dat lekke nie volgens n geïsoleerde seisoenale benadering voorsien moet word nie, maar aan die hand van n volledige stelsel inligting na gelang van seisoenale veranderings soos reënval en droogtes asook die diere se kondisie, voedingstatus en voedingsgeskiedenis. Tweejaaroud verse wat verskillende lekke (sien Tabel 3) op suurgrasveld ontvang het, is as proefdiere oor die agt jaar periode gebruik. Die weiding se kwaliteit het aansienlik tussen die winter (3.8 % proteïen en 0.06 % fosfor) en somer (7.8 % proteïen en 0.11 % fosfor) gevarieer. Die aanvulling van 11 g fosfor en 210 g proteïen saam met energie op droë weiding gedurende die winter en lente het die hoogste kalfpersentasie asook 'n geringe verhoging in liggaamsmassa van die koeie tot gevolg gehad. Volgens Groenewald (1986) is die voorsiening van 12 g fosfor/koei/dag op groenweiding gedurende die somer en minstens 7 g fosfor en 132 g proteïen/koei/dag saam met energie gedurende die herfs voldoende om die genetiese potensiaal ten opsigte van melkproduksie te bereik. Hierdie aanvullingstrategie het ook n betekenisvolle hoër speenmassa tot gevolg gehad. Die omvang van verbetering in speenmassa (Glen naby Bloemfontein: 8.4 %; Dundee: 15.7 % en Armoedsvlakte naby Vryburg: 27.5 %) met fosforaanvulling hang egter van die inherente voedingswaarde van die natuurlike weiding af (Groenewald, 1986). Die aanvulling van slegs fosfor (6 of 12 g/koei/dag) op droë weiding gedurende die winter en lente het die katabolisme (afbreek) van liggaamsreserwes geïnduseer en het

4 4 liggaamsmassaverlies versnel. Die belangrikheid van die handhawing van liggaams- Tabel 3 Resultate van verskillende lekaanvullingstelsels (Groenewald, 1986) Lekaanvullingstelsels* Besonderhede PrEP P/PrEP 12P 6P Sout Kalfpersentasie Speenpersentasie: Per koeie gepaar (%) Per koeie gekalf (%) Speenmassa (kg) Kalfmassa per koei gedek (kg) Waarde per kalf per koei R4.80/kg Lekinname (g/dier/dag): Somer en Herfs Winter en Lente R979 R878 R763 R658 R Melkproduksie (kg/dag) * PrEP = Proteïen-energie-fosfaatlek (21.3 % proteïen, ± 37 % TVV, 2.3 % Ca en 1.1 % P) dwarsdeur die jaar. P/PrEP = Fosfaatlek in die somer en herfs en proteïen-energie-fosfaatlek in winter en lente. 12P = Fosfaatlek wat 12 g fosfor/dier/dag vir die volle jaar voorsien. 6P = Fosfaatlek wat 6 g fosfor/dier/dag vir die volle jaar voorsien. Sout = Slegs soutlek dwarsdeur die jaar. massa tydens die droë seisoen blyk duidelik uit die verkreë kalfpersentasies. Die bereiking van 'n teikenmassa om 'n hoë kalfpersentasie te verseker, was slegs moontlik indien die katabolisme van liggaamsreserwes tydens die droë seisoen gestuit word met 'n rumenstimulerende lek wat fosfor, proteïen en energie voorsien. Die mineraalstatus van die proefdiere wat slegs sout ontvang het, het getoon dat hierdie diere deurgaans aan 'n fosfortekort gelei het. Die groep wat slegs sout ontvang het se mortaliteit was meer as sewevoudig groter as dié van die 12P-groep. Die jaarlikse mortaliteitstempo van die Soutgroep het toegeneem met jare wat dui op n versnelde agteruitgang met toenemende ouderdom (Groenewald, 1986). Heelwat meningsverskille bestaan oor die noodsaaklikheid al dan nie van fosforaanvulling op droë weiding (winter in Somerreënvalgebied). Meaker en medewerkers het n ondersoek in die verband van 1989 tot 1992 op die proefplaas Eversley naby Dundee geloods. Hierdie ondersoek (Tabel 4) toon dat osse wat fosfor via n proteïenlek op suurveld gedurende die winter vir 112 tot 219 dae ontvang het se massa oor die drie jaar jaarliks met gemiddeld 11.9 kg afgeneem het teenoor 21.3 kg by osse wat geen fosfor ontvang het nie. Dit kan aanvaar word dat die reaksie by laatdragtige en lakterende koeie, weens hulle hoër fosforbehoefte, groter sou gewees het as by groeiende osse. Na elke winterfase van die proef het al die diere fosforaanvulling (± 6 g fosfor/dier/dag) ontvang. Die diere wat fosfor in die winter ontvang het, het binne n maand hulle agterstand van 11.9 kg uitgewis en in n massatoename van 11.6 kg omgeskakel.

5 5 Daarenteen kon osse wat geen fosfor in die winter ontvang het nie, nie hulle agterstand Tabel 4 Massaverskille tussen osse (18 30 maande ouderdom) wat fosfor in die winter ontvang het en dié wat geen fosforaanvulling ontvang het nie (Meaker et al., 1992) Besonderhede Winter Eerste maand na winter Massaverandering (kg) Eerste twee maande na winter Eerste drie maande na winter Eerste vier maande na winter Lek met fosfor Lek sonder fosfor Getal diere Jare se data van 21.3 kg uitwis nie en het hulle na n maand in die somer nog steeds 1.4 kg minder as hulle beginmassa geweeg. Die verskil tussen die twee groepe (+ fosfor vs. fosfor) was na vier maande van somerfosforaanvulling nog steeds merkbaar (108.2 vs kg). Na aanleiding van hierdie navorsing beveel Meaker tans aan dat beeste op droë winterweiding in hierdie gebied n proteïenlek plus fosfor (6 g fosfor/dier/dag) gevoer moet word. Tabel 5 verskaf die resultate van n proef oor n tydperk van vyf jaar met n gekombineerde somer- en winterfosforaanvulling aan koeie op soeter grasveld op die westelike Hoëveld naby Potchefstroom op die proefplase, Machavie en Noyons. Uit hierdie studie blyk dit dat die groen somerveld in hierdie gebied 'n matige fosfortekort het en dat 'n aanvulling van minimum 4 g fosfor/koei/dag in die somer aanbeveel word met dié voorbehoud dat diere op onderhoudsvlak oorwinter word en aanvulling van fosfor ontvang. Volgens hierdie navorsingsresultate is die beste en mees ekonomiese resultate met daaglikse aanvulling van 5 g fosfor/dier gedurende die winter op droë weiding en 8 g/dier gedurende die somer op groenweiding verkry (De Brouwer, 1998). Tabel 5 Resultate van verskillende kombinasies van somer- en winteraanvulling van fosfor (De Brouwer, 1998) Winteraanvulling (g/dier/dag) Someraanvulling (g/dier/dag) Eindmassa (kg) Eindkondisietelling (1 tot 5) Eindfosforinhoud* van been (mg/cm 3 )

6 6 * Beenfosforvlakke van mg/cm 3 kan as voldoende beskou word terwyl vlakke laer as 120 mg/cm 3 op 'n fosfortekort dui. Lyle et al. (1997) het oor n drie jaar periode n ondersoek geloods na die aanvulling van fosfor op droë suurgrasveld in die omgewing van Kokstad. Al die koeie het daagliks 12 g fosfor per koei in die somer ontvang. Vir die winterperiode is die dragtige koeie in twee groepe verdeel. Die kontrolegroep het daagliks 200 g proteïen en 1 g fosfor ontvang terwyl die behandelingsgroep dieselfde hoeveelheid proteïen, maar 8 g fosfor per koei ontvang het. Na kalf in September het beide groepe daagliks 300 g proteïen per koei ontvang terwyl die kontrolegroep 1.6 g fosfor en die behandelingsgroep 12 g fosfor per koei ontvang het. Addisionele fosforaanvulling saam met proteïen het onder hierdie omstandighede op droë wintergrasveld geen betekenisvolle verskille in kalfpersentasie, koei- en kalfmassa teweeggebring nie en was dus nie ekonomies regverdigbaar nie. Die sukses van proteïenaanvulling op droë weiding hang volgens Lyle et al. (1997) af van die hoeveelheid sout en voerkalk wat saam met die lek ingeneem word. In 'n ondersoek waar beide groepe beeste daagliks 40 g voerkalk (d.i. ± 14.4 g Ca/dier/dag) ingeneem het, het oormatige soutinname (111 g/dier/dag) massaverlies verhoog in vergelyking met 35 g sout per dier per dag (J. Viljoen, 1996 persoonlike mededeling). Bortolussi et al. (1992) het n drastiese verlaging in liggaamsmassa gevind waar n hoë vlak van kalsium (± 23 g Ca/dier/dag) in vergelyking met lae vlak van kalsium (± 11 g Ca/dier/dag) saam met proteïen aan beeste voorsien is. In die proewe van Lyle et al. (1997) het die diere daagliks 5 tot 8 g kalsium ingeneem. Oormatige inname van sout (> 80 g/bees/dag) en voerkalk is nie net skadelik vir die dier nie, maar om die korrekte afleidings te maak, moet die diere in die kontrolegroep en dié in die behandelingsgroepe dieselfde hoeveelheid sout en voerkalk inneem (D. Jacobs, 1999 persoonlike mededeling). Na n baie omvattende literatuurstudie oor fosforaanvulling beveel McCosker en Winks (1994) die volgende aan: Beskou fosfor soos n groeistimulant, met ander woorde, dit sal groeitempo slegs verhoog as die diere alreeds in massa toeneem. Moet dus nie fosfor aan groeiende diere voer as hulle nie in massa toeneem nie. Voer stikstof (proteïen) saam met fosfor in die laat groeiseisoen van die grasveld (sien ook Afdeling 4.3). Voer fosfor saam met ureum- of ander proteïenbevattende lekke in akute fosfortekortgebiede aan dragtige koeie op droë weiding gedurende die laaste drie maande van dragtigheid teen 4 g fosfor/koei/dag. Voer fosfor saam met ureum- of ander proteïenbevattende lekke aan lakterende koeie op droë weiding teen helfte van die peil wat op groenweiding aangevul word. 4.2 Fosforaanvulling op groenweiding In die algemeen voorsien groenweiding voldoende proteïen, energie en vitamienes om n matige massatoename te verseker. Navorsingsresultate toon egter dat fosfor en spoorelemente beperkend is in groenweiding om n hoë produksievlak in terme van groei,

7 7 melkproduksie en reproduksietempo te onderhou. Fosfor vorm n belangrike deel van die skelet en vervul n noodsaaklike funksie by energiemetabolisme. As gevolg hiervan het groeiende en produserende diere n hoë voedingsbehoefte aan fosfor. Om die groeitempo van speenkalwers en jong beeste te verhoog, moet fosfor egter slegs aangevul word wanneer hierdie diere in massa toeneem. Teelkoeie moet ook op groeiende groenweiding fosfor gevoer word. Fosfor is dus n aanvulling hoofsaaklik gedurende die tyd van die jaar wanneer die weiding groen is en aktief groei (McCosker & Winks, 1994). Jacobs (1997) wys op die groot verskille in respons wat met fosforaanvulling verkry word. Sommige navorsers rapporteer geen, lae (0 100 g/dag), hoë ( g/dag) en ander baie hoë (> 200 g/dag) toenames in liggaamsmassa. Ondersoeke deur Jacobs (1997) vanaf 1991 tot 1996 met somerfosforaanvulling (10 g fosfor/koei/dag) vir 'n periode van 120 dae vir koeie met kalwers is op nege plase in die soetveldgebied van Noord-Natal gedoen. Addisionele fosforaanvulling het die daaglikse massatoename van koeie met 148 g en dié van die kalwers met 103 g verhoog. Jacobs (1997) beraam dat die ekstra groei van die koei en die kalf onderskeidelik R63 en R49 werd was teenoor n lekkoste van slegs R22. Die respons wat met somerfosforaanvulling verkry is, hang van die kwaliteit van die veld af. Die produksie van die diere kon egter nie met fosforaanvulling tydens n somerdroogte verhoog word nie. Die ekstra respons wat met fosforaanvulling verkry word, is veral toe te skryf aan 'n verhoogde grasinname. Dit wil egter voorkom asof somerfosforaanvulling, gedurende periodes van laer massatoename, n baie kleiner stimulerende invloed op veldinname het. Jacobs (1997) kom tot die gevolgtrekking dat hoe beter die kwaliteit van die veld is hoe beter is die respons wat met somerfosforaanvulling verkry word. Volgens Groenewald (1986) is die voorsiening van 12 g fosfor/koei/dag op groenweiding gedurende die somermaande geregverdig omdat dit die tempo van massatoename van die koeie asook hulle kalwers versnel het. 4.3 Die invloed van ander voedingstowwe Fosforaanvulling sal slegs n respons gee wanneer die vlakke van ander voedingstowwe, veral proteïen en energie, voldoende is en fosfor die voedingstof is wat prestasie beperk. Dit is gewoonlik die geval in die vroeë reënseisoen wanneer die weiding aktief groei (McCosker & Winks, 1994). Fosfor kan nie doeltreffend benut word wanneer die proteïen- en energie-inname van die diere laag is nie. In die kus- en hoër reënvalgebiede sal beeste reageer op proteïenaanvulling terwyl die weiding steeds groen is (McCosker & Winks, 1994). Die tydstip waarop beeste sal reageer op proteïenaanvulling kan akkuraat voorspel word deur die bepaling van die misstikstof. Misstikstof kan dus gebruik word om die tydstip te bepaal wanneer proteïenaanvulling n aanvang moet neem. Misstikstof hou verband met die groeitempo van osse in die maand wat volg op die mismonsterneming soos beskryf word deur die volgende vergelyking (McCosker, 1987): y = 0.925x 1.16 (R 2 = 0.75) waar y = massatoename van osse (kg/dier/dag) in die maand na die mismonsterneming en x = misstikstof (% DM). Groei stop wanneer die misstikstof ongeveer 1.3 % is. Fosfor moet slegs aan beeste gevoer word wanneer die misstikstof meer is as 1.3 %. Hoe hoër die misstikstof, hoe

8 8 beter is die respons met fosfor (McCosker & Winks, 1994). Proteïenaanvulling moet dus n aanvang neem sodra die misstikstof laer is as 1.3 %. Dit geskied vier tot agt weke vroeër by teelkoeie as by osse. As die fosforinhoud van die dieet (bv. gras) laag is, sal n toename in dieetstikstof, of te wel proteïen n fosfortekort in die dier meer beklemtoon (McCosker & Winks, 1994). Dit is dus noodsaaklik om eers die proteïen- en energietekort op droë weiding reg te stel voordat fosfor doeltreffend deur die dier benut kan word (McCosker & Winks, 1994). Na n baie omvattende literatuurstudie oor die aanvulling van fosfor en ander voedingstowwe beveel McCosker en Winks (1994) die volgende aan: Proteïenaanvulling vir reproduserende koeie (teelkoeie) op natuurlike grasveld moet in die vroeë herfs in die Somerreënvalgebied geskied of as die misstikstof-konsentrasie 1.3 % nader. Proteïenaanvulling aan osse en verse moet in die laat herfs in die Somerreënvalgebied n aanvang neem of as as die misstikstofkonsentrasie 1.3 % nader. Voer proteïen saam met fosfor gedurende die droë seisoen aan koeie gedurende die laaste drie maande van dragtigheid asook gedurende laktasie. 5. HOE REAGEER DIERE OP FOSFORAANVULLING? Australiese navorsing toon dat die aanvulling van fosfor die weidingsinname met ongeveer 25 % verhoog met n gevolglike 15 % verhoging in liggaamsmassa terwyl kalfpersentasie met ongeveer 15 persentasie-eenhede verhoog (McCosker & Winks, 1994). Fosforaanvulling het voerinname met 12 tot 61 % verhoog (Winks, 1990) wanneer die proteïeninhoud van die voer meer as 8.1 % (d.i. 1.3 % stikstof) en die fosforinhoud laer as 0.15 % was (McCosker & Winks, 1994). Dit beteken dat fosforaanvulling slegs weidingsinname sal stimuleer as die proteïeninhoud van die weiding voldoende ( % proteïen) is. Uitsonderings is waar lakterende diere reageer op fosforaanvulling hoewel die proteïeninhoud laer as 9.4 % was (Winks, 1990). Die proteïeninhoud van die weiding is gewoonlik meer as 8.1 % wanneer dit groen is, aktief groei en die diere in massa toeneem. Navorsers is dit eens dat fosforaanvulling die groei van die diere slegs verhoog as dit eerstens weidingsinname verhoog. Verhoogde groei as gevolg van fosforaanvulling vind slegs plaas as diere op weiding reeds in massa toeneem. In ondersoeke wat gedoen is, is gevind dat fosforaanvulling op groenweiding die gemiddelde daaglikse massatoename (GDT) van beeste met 130 tot 320 g per dag verhoog het (sien ook Afdeling 4.2). In hierdie verband het dr. Deon Jacobs aangetoon dat fosforaanvulling saam met goeie kwaliteit groen somerveld koei- plus kalfmassa by die Dundee Navorsingstasie in Noord-Natal met tot 623 g per dag kan verhoog in vergelyking met die kontrolegroep wat geen fosfor ontvang het nie. Hoewel fosforaanvulling reproduksietempo van koeie verhoog, kan dit nie net aan die aanvulling van die fosfor toegeskryf word nie. In die meeste gevalle kan die verhoogde speenpersentasie aan 'n toename in liggaamsmassa en n verbeterde kondisie van die koeie toegeskryf word, weens n verhoogde weidingsinname as gevolg van die aanvulling van fosfor. Dieselfde redes kan aangevoer word waarom fosforaanvulling die melk-

9 9 produksie van weidende vleisbeeskoeie en gevolglik die speenmassa van hulle kalwers verhoog (Winks, 1990; McCosker & Winks, 1994). Die aanvulling van fosfor gedurende die droë seisoen het nie melkproduksie op daardie stadium beïnvloed nie. Nadat die groenseisoen n aanvang geneem het, het die koeie wat fosfor gedurende die droë seisoen ontvang het, meer melk geproduseer as dié wat nie ontvang het nie (McCosker & Winks, 1994). Dit wil voorkom asof die koeie die ekstra fosfor in hulle bene stoor en dit dan later wanneer die kwaliteit van die weiding verbeter, weer onttrek weens die baie hoë aanvraag vir fosfor as gevolg van verhoogde melkproduksie en massatoename op groenweiding. Dit ondersteun die aanbeveling om n gedeelte van die fosfor in die droë seisoen aan laatdragtige en lakterende koeie te voer (McCosker & Winks, 1994). Navorsingsresultate toon dat hoe beter die kwaliteit van die weiding is, hoe groter is die respons wat met fosforaanvulling verkry word, mits daar voldoende weiding beskikbaar is (Jacobs, 1997). 6. WAAR MOET FOSFOR AANGEVUL WORD? Dit is baie duur om fosfor te voer, maar dit kan selfs baie duurder wees om nie fosfor te voer nie as die diere n akute of marginale tekort het. (McCosker & Winks, 1994). Simptome en kliniese tekens soos Peg-leg (diere loop met stywe bene en ongekoördineerd ook bekend as osteomalasia of stywesiekte), gebreekte bene, kou van bene (pika of afwykende aptyt), voorkoms van lamsiekte weens Botulisme, lang uitgegroeide hoewe, vermaering, swak groei, lae kalfpersentasie, growwe stekelrige en dowwe haarkleed is ook aanduidings dat die dier aan n fosfortekort lei (McCosker & Winks, 1994). Diere wat van 'n gebied geskuif word waar daar voldoende fosfor in die weiding is na n fosfortekortgebied sal vir n tydperk geen tekortsimptome toon nie omdat hulle op hulle reserwes teer (McCosker & Winks, 1994). Die voorkoms van miershope, sanderige grond, wattel- en dennebome is meestal aanduidings van fosforarme grond (McCosker & Winks, 1994). In gebiede waar die fosfor van die grond minder as 6 dele per miljoen is of as die weiding (blare) minder as 0.12 tot 0.15 % fosfor en meer as 1.3 % stikstof (d.i. 8.1 % proteïen) bevat, moet fosfor aan alle klasse diere gevoer word (McCosker & Winks, 1994). Die fosfor- en stikstofkonsentrasies in plante is positief met mekaar gekorreleer en is hoog in die vroeë groeiseisoen en neem af soos die groeiseisoen vorder (McCosker & Winks, 1994). Dit is algemeen bekend dat die grootste gedeelte van die natuurlike grasveld in Suid- Afrika baie arm is aan fosfor. Aangesien peulplante hoër in proteïen is as grasse, sal n toename in proteïeninname weens die beweiding van peulplante n fosfortekort meer beklemtoon. Diere wat dus proteïenryke weidings bewei, wat arm aan fosfor is, sal dus baie goed reageer op fosforaanvulling. Navorsing toon dat diere op peulplantweidings op fosforaanvulling sal reageer op gronde met n fosforinhoud van minder as 8 dele per miljoen. McCosker en Winks (1994) beveel die volgende fosforaanvullingstrategie aan: Vir alle diere waar akute fosfortekorte (< 4 dpm fosfor in die grond) voorkom omdat dit ekonomies geregverdig is.

10 10 Waar die grond n matige fosfortekort (4 6 dpm fosfor in die grond) het, sal daar n ekonomiese voordeel wees om fosfor aan die volgende diere te voorsien: Eerste en tweede kalfverse gedurende die laaste drie maande van dragtigheid asook gedurende laktasie. Alle volwasse koeie gedurende laktasie. Alle groeiende osse en verse wat in massa toeneem op groenweiding. Op marginale fosfortekort (7 8 dpm fosfor in die grond) gronde moet fosfor gedurende laktasie aan eerste en tweede kalfverse aangevul word. 7. HOEVEEL FOSFOR MOET GEVOER WORD? Die mees geskikte vlak van fosforaanvulling moet gebaseer word op 'n beraming van die dier se benodigdhede vir fosfor en die hoeveelheid wat die dier vanuit die weiding kry. Die doel met fosforaanvulling is om die tekort tussen dit wat die dier benodig en dit wat die weiding voorsien, aan te vul. Australiese navorsers aanvaar dat die daaglikse droë materiaalinname (DMI) op goeie kwaliteit weiding (± 63 % verteerbaarheid) sonder aanvulling 2.5 tot 2.8 % van liggaamsmassa (LM) en op weidings met n gemiddelde kwaliteit weiding (± 50 % verteerbaarheid) 2.0 tot 2.3 % van LM is (McCosker & Winks, 1994). Verder aanvaar hulle dat in gebiede waar daar 'n akute (2 4 dpm P), matige (5 6 dpm P) en marginale (7 8 dpm P) fosfortekort in die grond is, die inname van fosfor vanaf die weiding onderskeidelik 0.08, 0.11 en 0.13 % van die weidingsinname is (McCosker & Winks, 1994). n Dier het n sekere basiese hoeveelheid fosfor nodig vir onderhoud wat verhoog soos die dier groter (swaarder) word. Groei verhoog die behoefte vir fosfor en daar is n direkte verband tussen die groeitempo en die hoeveelheid fosfor benodig (McCosker & Winks, 1994). As n duimreël word in Australië aanvaar dat jong groeiende vleisbeeste daagliks 3.3 g addisionele fosfor benodig vir elke 250 g toename in liggaamsmassa en geen addisionele fosfaat van beenmineralisasie afkomstig is nie (McCosker & Winks, 1994). Dragtigheid verhoog die fosforbehoefte van die koei, veral die laaste drie maande voor kalf, weens die groei en ontwikkeling van die ongebore kalf en die plasenta (nageboorte) (McCosker & Winks, 1994). Volgens Australiese navorsing moet dragtige koeie daagliks 4 g fosfor addisioneel per koei (dit is bo en behalwe dit wat hulle vir onderhoud nodig het) gedurende die laaste drie maande van dragtigheid gevoer word. Laktasie lei tot n drastiese verhoging in die aanvraag van fosfor weens die hoë fosforinhoud van melk (± 0.95 g/liter). Vleisbeeskoeie kan maklik ses tot sewe liter melk per dag in pieklaktasie produseer, wat na twee tot drie liter afneem in laatlaktasie. Australiese voedingstabelle beveel aan dat lakterende koeie addisioneel 1.2 g fosfor per dag per liter melk geproduseer, gevoer word. Hierdie aanbevelings neem in ag dat diere ook ekstra fosfor uit hulle bene bekom deur middel van beenmineralisasie (McCosker & Winks, 1994). Australiese navorsing toon verder dat diere vir tot drie maande 80 % van hulle fosforbehoeftes gevoer kan word sonder enige effek op hulle bloedfosfor of liggaamsmassatoename, maar dat betekenisvolle beendemineralisasie dan kan plaasvind (McCosker & Winks, 1994).

11 11 Die aanvulling van fosfor op groenweiding wanneer diere in massa toeneem, is 'n gegewe. n Daaglikse fosforaanvulling van 6 g vir droë beeste, 9 g vir jong groeiende diere en laatdragtige koeie en 12 g vir koeie met kalwers op groenweiding word algemeen in Suid-Afrika aanbeveel. In akute fosfortekortgebiede soos by Armoedsvlakte beveel De Waal et al. (1996) 16 g fosfor per koei van laatdragtigheid tot laatlaktasie (September tot Februarie) en 9 g fosfor per koei per dag vir die res van die jaar aan. Heelwat meningsverskille bestaan of fosfor gedurende die droë seisoen aangevul moet word. Daar is egter al meer 'n neiging om fosforaanvulling gedurende die droë seisoen aan die fisiologiese stadium van die dier te koppel. Die meeste navorsingsresultate toon dat die aanvulling van fosfor die laaste drie maande van dragtigheid noodsaaklik en ekonomies geregverdig is, mits dit saam met proteïen gevoer word, terwyl verskeie navorsers fosforaanvulling vir die volle duur van die droë seisoen aanbeveel. Fosforaanvulling gedurende die droë seisoen kan as volg gemotiveer word: Die laatdragtige koei benodig ekstra fosfor gedurende die laaste drie maande voor kalf weens die snelle groei en ontwikkeling van die ongebore kalf. Aangesien melk 0.95 g fosfor per liter melk bevat, moet die lakterende koei addisionele fosfor op droë weiding gevoer word. Weens die hoë fosforbehoefte tydens laktasie wil dit voorkom asof die koei nie genoeg fosfor kan inneem om in haar behoeftes vir melkproduksie te voorsien, sowel as om haar fosforreserwes ten volle aan te vul nie. Hoewel diere fosfor uit hulle bene kan onttrek in tye van tekorte, wil dit voorkom dat indien die periode te lank is te veel of al die fosforreserwes onttrek word, wat die dier nadelig beïnvloed. Die toestand kan vereger indien die fosforinname vanuit die somerlek nie genoeg is nie en gevolglik sal die diere in die somer op groenweiding swakker presteer. Dit is daarom logies om fosfor gedurende laatdragtigheid op droë weiding te voorsien om oormatige onttrekking van fosfor deur middel van beendemineralisering uit die been te verhoed. Hierdie strategie sal die dier dan instaat stel om makliker haar reserwes ten volle aan te vul, wat 'n positiewe invloed op produksie en reproduksie behoort te hê. Volgens McCosker & Winks (1994) het die aanvulling van fosfor gedurende die droë seisoen nie melkproduksie op daardie stadium beïnvloed nie, maar nadat die groenseisoen n aanvang geneem het, het die koeie wat fosfor gedurende die droë seisoen ontvang het, meer melk geproduseer as dié wat nie ontvang het nie. Dit ondersteun die aanbeveling om n gedeelte van die fosfor gedurende die droë seisoen aan laatdragtige en lakterende koeie te voer (McCosker & Winks, 1994). Ter motivering het De Waal et al. (1996) dit duidelik gestel dat weidende vleisbeeskoeie nie die verlies aan geen fosfor-aanvulling in die een helfte van die jaar kan opmaak as hulle slegs aanvulling vir die ander helfte van die jaar ontvang nie. Volgens De Brouwer (1998) se navorsing benodig reproduktiewe koeie fosforaanvulling regdeur die jaar. De Brouwer (1998) is van mening dat 'n konstante lae vlak van fosforaanvulling verkieslik is bo 'n onderbroke hoë vlak wat die massa van die koeie versteur. Die aanvulling van fosfor aan nie-produserende en -reproduserende diere soos osse en speenkalwers wat massa verloor of handhaaf op droë weiding is nie ekonomies geregverdig nie. Dit word aanbeveel dat hierdie diere 'n proteïenlek met 'n lae fosforinhoud (sonder addisionele fosfor) op droë weiding gevoer word. Hierdie diere

12 12 ontvang dan 'n fosforaanvulling op groenweiding wanneer hulle in massa toeneem. Dit behoort voldoende te wees om optimale groei te verseker asook om hulle fosforreserwes voldoende aan te vul. Volgens Lyle et al. (1997) sal addisionele fosforaanvulling vir droë diere op droë weiding slegs voordelig wees onder uitsonderlike toestande soos: Baie swak liggaamskondisie. Nie genoeg groen gras gedurende die vorige natseisoen nie. Verlengde droë seisoen wat die diere se fosfaatreserwes uitput. Onverwagte reëns wat die droë seisoen in n natseisoen verander. Volop goeie kwaliteit voer (bevat voldoende energie om 'n toename in liggaamsmassa te bewerkstellig) wat n tekort aan fosfor het. Te min fosfor gedurende die voorafgaande natseisoen aangevul. Teen hierdie agtergrond blyk dit dat die aanvulling van fosfor saam met proteïen vir reproduktiewe en produserende koeie op droë weiding geregverdig is. Na aanleiding van die mees onlangse navorsing word riglyne vir minimum fosforaanvulling vir beeste in Tabel 6 aangetoon. Hierdie riglyne moet met diskresie gebruik word en aangepas word volgens die kwaliteit en hoeveelheid weiding beskikbaar, klimaat, tyd van die jaar wanneer die koeie kalf, voedingsgeskiedenis en kondisie van die diere, respons wat verkry word, ensovoorts. Tabel 6 Riglyne* vir fosforaanvulling vir beeste via 'n lek Winteraanvulling op droë weiding** Someraanvulling*** op groenweiding Laatdragtigheid Laktasie Laatdragtigheid Laktasie 5 g/koei/dag 1 5 g/koei/dag 1 12 g/koei/dag 1 12 g/koei/dag 1 6 g/koei/dag 2 6 g/koei/dag 2 4 g/koei/dag vanaf 3 maande voor kalf 3 Helfte van die peil wat op groenweiding (Raadpleeg Tabelle van McCosker & (Raadpleeg Tabelle van McCosker & Winks, 1994) gevoer word 3 Winks, 1994) 9 g/koei/dag 4 9 g/koei/dag 4 16 g/koei/dag 4 16 g/koei/dag 4 5 g/koei/dag 5 5 g/koei/dag 5 8 g/koei/dag 5 8 g/koei/dag 5 6 g/koei/dag 6 6 g/koei/dag g/koei/dag g/koei/dag g/koei/dag g/koei/dag g/koei/dag g/koei/dag 7 * Hierdie vlakke moet as die minimum vlakke vir groeiende en lakterende beeste beskou word en kan onder sekere omstandighede hoër wees. ** Fosforaanvulling op droë weiding moet saam met proteïenaanvulling geskied. *** Die someraanvulling volg op die winteraanvulling en geld net as laasgenoemde gegee is. 1 Groenewald (1986) 2 Meaker (1994) 3 McCosker & Winks (1994) 4 De Waal et al. (1996)

13 13 5 De Brouwer (1998) 6 Groenewald (2000) persoonlike mededeling 7 Voorgestelde riglyne 8. WATTER FOSFORBRONNE MOET GEBRUIK WORD? n Wye verskeidenheid fosforbronne is beskikbaar. Om die beste resultate te verkry, moet slegs produkte met die hoogste kwaliteit fosfate gebruik word om te verseker dat soveel as moontlik van die fosfor vir die dier beskikbaar is. Die gebruik van hoogs beskikbare voerfosfate is nodig om in die fosforbehoefte van diere te voorsien om optimale groei, vrugbaarheid en beenontwikkeling te verseker. Nie alle kommersiële voerfosfaatbronne is van so n gehalte dat dit n hoë beskikbaarheid waarborg nie. Die meeste voerfosfate is afkomstig van rotsfosfate. Rotsfosfate bevat talryke onsuiwerhede soos fluoor, kadmium, lood en arseen wat, as dit nie in die produksieproses verwyder word nie, potensieel skadelig vir die diere kan wees. As gevolg van hierdie ongewensde elemente is verskeie rotsfosfaat- en fosfaatbevattende kunsmisbronne nie geskik as fosforbronne vir diere nie. Dit is daarom belangrik dat produsente slegs produkte gebruik waarvan die kwaliteit vertrou kan word en wat fosfor van n hoë voedingswaarde voorsien. Voermol gebruik slegs hoë kwaliteit monokalsiumfosfaat as fosforbron in sy fosfaat-produkte. Evaluering wat deur gesaghebbende oorsese laboratoriums (bv. ID- DLO in Nederland) gedoen is, het telkemale getoon dat hierdie monokalsiumfosfaatbron van hoogstaande gehalte is en dat sy fosfor se biobeskikbaarheid tans die hoogste is van alle fosforbronne in Suid-Afrika. 9. VOORBEELDE VAN FOSFORLEKKE Voermol het n verskeidenheid van produkte beskikbaar wat gebruik kan word om fosfor saam met proteïen op droë veld- of weidings (bv. kleingraanstoppellande) aan te vul. Hierdie produkte kan in op grond van hulle fosforinhoud (laag en hoog) as volg in twee groepe ingedeel word: Proteïenlekke met lae fosforinhoud Voermol Premix 450 Voermol Suurveldlek Voermol Dundee Lekkonsentraat Rumevite Beesblok Proteïenlekke met hoë fosforinhoud Rumevite Ekonolek Rumevite Skaaplekkonsentraat Voermol Proteïenblok Proteïenlekke met 'n lae fosforinhoud is vir gebruik waar diere op droë veld massa handhaaf of verloor. Addisionele fosfor moet egter bygemeng word vir dragtige koeie vanaf drie maande voor kalf en gedurende laktasie op droë weiding. In hierdie geval behoort addisionele energie ook bygemeng te word om 'n produksielek te gee. Hoewel Groenewald (1986) se navorsing duidelik op die ekonomiese regverdigbaarheid van energie-insluiting dui, het McCosker en Winks (1994) daarenteen dit nie pertinent aanbeveel nie. Voermol het die volgende produkte, wat gebruik kan word om fosfor op groen veld- of groen aangeplante weidings aan te vul, beskikbaar.:

14 14 Voermol Fosfaatblok, maak die aanvulling van fosfor gerieflik omdat geen lekbakke nodig is nie. Aangesien dit n goeie weerbestandheid het, is dit veral geskik om te gebruik in gebiede waar reën dikwels voorkom. Die blok weeg 25 kg en is dus maklik om te hanteer. Voermol Fosfaatblok bevat 6 % fosfor, 12 % kalsium plus dié sewe belangrikste spoorelemente. Hierdie blok het tans die hoogste spoorelementinhoud van alle fosfaataanvullings in Suid-Afrika. Dit is belangrik dat die spoorelementreserwe van diere deurgaans aangevul word om optimale groei en reproduksie te verseker. Weens die die hoë magnesiuminhoud (3 %) van hierdie blok lewer dit uitstekende resultate in magnesium-armgebiede. Inname: Beeste 100 tot 240 g/dier/dag Skape 17 tot 40 g/dier/dag Voermol Rumevite 6P, is n klaargemengde fosfor-spoorelementaanvulling. Voermol Rumevite 6P bevat 6 % fosfor, 12 % kalsium plus dié sewe belangrikste spoorelemente. Inname: Beeste 100 tot 240 g/dier/dag Skape 17 tot 40 g/dier/dag Voermol Rumevite 12P, is n fosforlekkonsentraat wat 12 % fosfor en 24 % kalsium plus dié sewe belangrikste spoorelemente bevat. Meng een sak (50 kg) daarvan met een sak sout (50 kg) om n 6 %-fosforlek te kry. Inname: Beeste 100 tot 240 g/dier/dag Skape 17 tot 40 g/dier/dag Voermol se melassegebaseerde fosforlekke verminder stowwerigheid, beperk windverliese en is ook geskik vir melkkoeie, perde en wild op groenweiding. 10. REDES VIR LAE LEKINNAME Lae lekinnames hou dikwels verband met die kwaliteit van drinkwater. Hoë vlakke van soute soos kalsium, magnesium, swawel of natrium (meer as 250 dpm) sal lekinname nadelig beïnvloed terwyl hoë ystervlakke fosformetabolisme benadeel. Wanneer lekinames laag is, moet die drinkwater ontleed word om hierdie soute te identifiseer asook hulle konsentrasies te bepaal waarna aanpassings aan lekmengsels gemaak moet word. Dit is noodsaaklik dat kalwers en lammers aan lek blootgestel word terwyl hulle soog. Sogende diere leer eet deur nabootsing van hulle moeders. Wanneer hulle volwasse is, sal hulle dus baie makliker en beter lek vreet as diere wat, terwyl hulle gesoog het, nooit toegang tot lek gehad het nie. Voldoende lekspasie is ook belangrik om aanbevole lekinnames te verkry. Een Fosfaatlekblok of 50 cm lekbakspasie vir 25 beeste of 50 skape kan as n duimreël in die geval fosfaatlekke gebruik word. 11. SAMEVATTING Een aspek wat deur die meeste navorsingswerk beklemtoon word, is dat die respons met fosforaanvulling dramaties van een gebied na 'n ander varieer (De Brouwer, 1998).

15 15 Fosforaanvulling kan noodsaaklik in een gebied wees terwyl dit onnodig is in 'n ander gebied (Engels, 1981; Read, 1984; De Waal & Koekemoer, 1993; De Waal at al., 1993). Die ekstrapolasie van resultate van een gebied na 'n ander is daarom nie aan te beveel nie (De Brouwer, 1998). Lekinname moet voortdurend op n gereelde grondslag (verkieslik elke sewe dae, maar nie langer as elke 14 dae nie) gemonitor word terwyl lekinname deur sogende kalwers ook in berekening gebring moet word (De Waal et al., 1996) om te bepaal of die diere genoeg voedingstowwe (bv. fosfor, proteïen, ensovoorts) inneem. Baie hoë soutinnames wat dikwels in die praktyk ondervind word waar slegs soutlekke gevoer word, is nie net altyd as gevolg van 'n southonger nie, maar kan moontlik ook 'n aanduiding van pika (afwykende aptyt) wees as gevolg van 'n fosfortekort (De Brouwer, 1998) en/of ander makromineraal- of spoorelementtekort of -wanbalans. Skape het weens hulle doeltreffende fosfor-hersirkuleringsmeganisme n relatief laer fosforbehoefte as beeste. Hoewel fosforaanvulling vir skape dus van minder belang blyk te wees, is die aanvulling daarvan vir produserende en reproduserende skape op groenweiding tog noodsaaklik. Meer nog, die aanvulling van n fosforlek verseker dat skape hulle spoorelementreserwes opbou om hoë produksie en reproduksie te verseker. In hierdie verband is aangetoon dat die aanvulling van fosfor die dier in staat stel om sy mineraalreserwes in stand te hou (Little et al., 1978; Read et al., 1985). KERNGEDAGTES Respons met fosforaanvulling hang af van die fosforinhoud van die weiding, fosforstatus van die dier, klas dier en fisiologiese status (bv. droog of lakterend) asook die voorsiening van ander voedingstowwe (bv. proteïen en energie) deur die weiding. Betekenisvolle resultate met fosforaanvulling sal slegs geskied wanneer fosfor die primêre beperkende voedingstof in die weiding (minder as 0.15 % fosfor) is en die proteïen meer as 9.4 % is (Winks, 1990). Beskou fosfor soos n groeistimulant, met ander woorde, dit sal groeitempo slegs verhoog as die diere alreeds in massa toeneem. Moet dus nie fosfor aan groeiende diere voer as hulle nie in massa toeneem nie. Die mees ekonomiese respons met fosforaanvulling word verkry as dit op groen, aktief groeiende weiding aangevul word, mits daar voldoende weiding van n hoë gehalte is, met ander woorde, hoe groener en hoe beter die weiding des te beter die resultate. Koeie het vanaf ongeveer drie maande voor kalf en gedurende laktasie 'n addisionele fosforbehoefte op droë weiding. Lekinnames moet voortdurend gemonitor word.

16 16