VRYSTAAT HOË HOF, BLOEMFONTEIN REPUBLIEK VAN SUID-AFRIKA In die saak tussen: Saak Nr.: 760/2009 MICHAL CORNELIUS FRANZ ODENDAAL N.O. Applikant en LUXUS WEALTH MANAGEMENT (EDMS) BEPERK Respondent CORAM: VAN DER MERWE, R UITSPRAAK: VAN DER MERWE, R AANGEHOOR OP: 11 JUNIE 2009 GELEWER OP: 18 JUNIE 2009 [1] Hierdie is n aansoek om die voorlopige likwidasie van die respondentmaatskappy. Die applikant is die behoorlik aangestelde eksekuteur in die boedel van wyle Coenraad Frederik van Tonder ( die oorledene ), wie op 30 Mei 2008 gesterf het. [2] Op 21 Junie 2007 het die oorledene n belegging in die bedrag van R320 000,00 by die respondent gemaak. Die belegging se struktuur was dat kragtens n skriftelike
2 ooreenkoms op daardie datum aangegaan, die oorledene die bedrag van R320 000,00 aan die respondent geleen het op die terme en voorwaardes daarin vervat ( die leningsooreenkoms ). Ingevolge die bepalings van die leningsooreenkoms het dit in aanvang geneem op die datum van ondertekening daarvan en sou dit voortbestaan vir n tydperk van 5 jaar, waarna die leningsbedrag opeisbaar en betaalbaar sou wees op die 15de dag van die 60ste maand na datum van ondertekening van die ooreenkoms. Rente bereken teen 1% per maand sou ingevolge die leningsooreenkoms maandeliks deur die respondent aan die oorledene betaal word. Klousules 7.4 en 8.1 van die leningsooreenkoms bepaal soos volg: 7.4 Sou die Belegger tydens die bestaan van hierdie leningsooreenkoms te sterwe kom, sal OWM die leningsbedrag aan die eksekuteur van die Belegger se bestorwe boedel betaal en sal hierdie ooreenkoms by noodwendige implikasie tot n einde kom.... 8.1 Die partye bevestig dat hierdie ooreenkoms die hele ooreenkoms tussen hulle bevat en dat geen toevoeging daartoe of wysiging van die ooreenkoms geldig sal wees
3 tensy dit op skrif gestel word en deur albei partye onderteken word nie. OWM verwys na die respondent. [3] By dieselfde geleentheid as die ondertekening van die leningsooreenkoms het die oorledene ook n verdere dokument onderteken. Die dokument, getitel AANSOEKVORM, verwys na die belegging in die bedrag R320 000,00 deur die oorledene by die respondent en bevat dan onder die opskrif VERKLARING VAN BEGUNSTIGDES die volgende: Hiermee verklaar ek dat die ondergenoemde individue benoem word as begunstigdes met my afsterwe. Die volle beleggingsbedrag moet dus aan hierdie begunstigdes uitbetaal word. Slegs Mev. A. J. van Tonder, toe die eggenote van die oorledene, is met aanduiding daarvan dat sy as volle begunstigde benoem word, aangedui is as n ondergenoemde individu.
4 [4] Dit blyk nie uit die stukke wat die verhouding tussen die oorledene en Mev van Tonder was ten tye van die afsterwe van die oorledene op 30 Mei 2008 nie. Wat wel duidelik is uit die stukke is dat beide die respondent en Mev van Tonder uit hoofde van die voormelde benoeming as begunstigde vir Mev van Tonder beskou het as die reghebbende ten opsigte van die beleggingsbedrag van R320 000,00. Dit blyk ook uit die stukke dat Mev van Tonder verkies het om die belegging op dieselfde terme by die respondent te behou en dat rente dienooreenkomstig aan Mev van Tonder betaal is. [5] Die partye voor my is dit eens dat die kernvraag by beslissing van die onderhawige aansoek is of die applikant locus standi het soos wat hy beweer, naamlik dat hy in sy hoedanigheid as eksekuteur van die boedel van die oorledene n skuldeiser van die respondent is omdat hy geregtig is om die gemelde bedrag van R320 000,00 van die respondent te vorder. Die partye is dit na my oordeel ook tereg eens dat die antwoord op hierdie vraag afhanklik daarvan is of die genoemde benoeming van Mev van Tonder as begunstigde regsgeldig is of nie. Indien die benoeming geldig is het die vordering nie deel gevorm van die boedel van die oorledene nie en het die
5 applikant geen reg daarop nie en derhalwe ook nie locus standi in hierdie aansoek nie. Indien die benoeming as begunstigde egter ongeldig is, is die applikant geregtig om te eis dat die respondent die bedrag van R320 000,00 aan die boedel van die oorledene betaal soos wat in hierdie aansoek aangevoer word deur die applikant. [6] Die partye is dit na my oordeel ook tereg eens dat die korrekte konstruksie van die benoeming van Mev van Tonder as begunstigde ten opsigte van die leningsbedrag is dat n ooreenkoms gesluit is tussen die oorledene en die respondent ingevolge waarvan die leningsbedrag by die afsterwe van die oorledene aan Mev van Tonder betaal moet word. Namens die applikant is op twee grondslae aangevoer dat hierdie ooreenkoms ( die benoemingsooreenkoms ) ongeldig of oneffektief is. Dit is eerstens namens die applikant aangevoer dat die benoemingsooreenkoms n wysiging van klousule 7.4 van die leningsooreenkoms daarstel wat geen regskrag het nie omdat dit nie voldoen aan klousule 8.1 van die leningsooreenkoms nie. Tweedens is aangevoer dat die benoemingsooreenkoms n ongeldige pactum successorium is.
6 [7] Dit kom my voor dat die bedoeling van klousule 7.4 van die leningsooreenkoms bloot was om te bepaal dat die leningsbedrag terugbetaalbaar sou word by die afsterwe van die oorledene voor die verstryking van die termyn van die leningsooreenkoms, wat andersins nie die geval sou wees nie. Na my oordeel was die bedoeling van klousule 7.4 dus nie om die oorledene te verhoed om op een of ander wyse die reg om die beleggingsbedrag by die afsterwe van die oorledene te ontvang, oor te dra nie. So gesien, het die benoemingsooreenkoms nie die effek dat die leningsooreenkoms gewysig word nie. [8] In BORMAN EN DE VOS, NNO EN 'N ANDER v POTGIETERSRUSSE TABAKKORPORASIE BPK EN 'N ANDER 1976 (3) SA 488 (A) op 501A B is die volgende definisie van n pactum successorium gegee: 'n Pactum successorium (of pactum de succedendo) is, kort gestel, 'n ooreenkoms waarin die partye die vererwing (successio) van die nalatenskap (of van 'n deel daarvan, of van 'n bepaalde saak wat deel daarvan uitmaak) van een of meer van die partye ná die dood (mortis causa) van die betrokke party of partye reël.
7 [9] Daar is twee redes waarom n pactum successorium as ongeldig beskou word en dit is eerstens dat deur so n ooreenkoms testeervryheid van n persoon aan bande gelê word en tweedens omdat daardeur n ontduiking plaasvind van die formaliteite wat vereis word vir n geldige testamentêre geskrif. Sien McALPINE v McALPINE NO AND OTHER 1997 (1) SA 736 (A) op 747E F. n Ooreenkoms ingevolge waarvan n reg op die bate van een persoon in n ander gevestig word voor die dood van die eersgenoemde persoon, al sou die genieting van daardie gevestigde reg uitgestel word tot na die dood van daardie persoon, meng nie met testeervryheid in nie. Dit is daarom nie n pactum successorium nie. Sien die McALPINE-saak, supra op 750C 752E waarin met goedkeuring aangehaal is uit die artikel Isolating the Pactum Successorium van Prof. Dale Hutchison in (1983) 100 SALJ op 221. Insgelyks lê n belofte om n bate mortis causa oor te dra wat eensydig herroepbaar is, ook nie testeervryheid aan bande nie. Sien EX PARTE: CALDER WOOD N.O.: IN RE: ESTATE WIXLEY 1981 (3) SA 727 (Z) op 735D G. Daarom sê Prof. Hutchison myns insiens tereg soos volg op p. 231 van die gemelde artikel:
8 a pactum successorium is an agreement which purports to limit a contracting party s freedom of testation by irrevocably binding him a post-mortem devolution of the right(s) to an asset in his estate. Maar soos blyk uit die voormelde, is n herroepbare belofte in n informele ooreenkoms om regte na dood te vestig, strydig met die formaliteite vereis vir n geldige verlyding van n testamentêre geskrif en om daardie rede nogtans ongeldig. Sien CORBETT, HOFMEYR AND KAHN, The Law of Succession in South Africa, 2de Uitgawe, bl 37 en 38. [10] Of ingevolge n ooreenkoms n reg inter vivos gevestig word, is natuurlik n kwessie van konstruksie. Daar is ook n vermoede ten gunste van inter vivos vestiging van regte. Na my oordeel het die onderhawige benoemingsooreenkoms slegs beoog om regte aan Mev van Tonder oor te dra na die dood van die oorledene. Na my oordeel is dit die gewone betekenis van die benoeming van n persoon ten opsigte van n bedrag geld verskuldig as gevolg van n lening, as n begunstigde met my afsterwe. Anders gestel, Mev van Tonder word met die afsterwe van die oorledene n
9 begunstigde en nie voor daardie tyd nie. Die oorledene het hom nie by wyse van die benoemingsooreenkoms voor sy dood ontdaan van enige regte met betrekking tot die leningsooreenkoms nie. [11] Daar is na my oordeel sterk aanduiding daarvan dat in terme van die benoemingsooreenkoms die benoeming van Mev van Tonder as begunstigde nie herroepbaar was nie. Die benoemingsooreenkoms self bevat geen sodanige reg op herroeping ten gunste van die oorledene nie. In so n geval, soos blyk uit EX PARTE: McINTOSH, NO, IN RE: ESTATE BARTON 1963 (3) SA 51 (N) op 57A D, sal die benoeming slegs herroepbaar wees indien dit bemaak is uit blote vrygewigheid of liefdadigheid ( sheer liberality or inspired solely by disinterested benevolence ). Soos gemeld, was die oorledene en Mev van Tonder ten tye van die benoemingsooreenkoms getroud. Volgens hul identiteitsnommers was die oorledene en Mev van Tonder op 21 Junie 2007 onderskeidelik net oor die 80 jaar oud en net oor die 60 jaar oud. Die oorledene het op 20 Junie 2006 n testament verly waarin hy al sy bates aan sy afstammelinge bemaak het en waarin daar geen bemaking aan Mev van
10 Tonder of die oorledene se eggenote gemaak is nie. Dit moet aanvaar word dat die oorledene ten tye van die aangaan van die leningsooreenkoms en benoemingsooreenkoms bewus was hiervan. Daar is gevolglik goeie rede om te glo dat die benoemingsooreenkoms aangegaan is nie uit blote vrygewigheid of welwillendheid nie, maar eerder uit erkenning van behoefte aan onderhoud aan die kant van Mev van Tonder. [12] Soos reeds gesê, selfs al was die benoeming eensydig herroepbaar deur die oorledene voor sy dood, was die werking en effek van die benoemingsooreenkoms egter steeds die beskikking oor n bate mortis causa, wat ongeldig is omdat dit nie voldoen aan die vereistes vir geldigheid van testamentêre geskrifte nie. [13] Ek kom dus tot die gevolgtrekking dat die benoemingsooreenkoms n ongeldige pactum successorium is. Derhalwe bevind ek dat die applikant geregtig is om die gemelde bedrag van die respondent te vorder en derhalwe as skuldeiser van die respondent locus standi het om hierdie aansoek te rig.
11 [14] Ek meen dat ek dit duidelik behoort te maak dat my bogemelde bevinding nie enige impak het op die alledaagse verskynsel van benoeming van begunstigdes ingevolge versekeringsooreenkomste nie. Dit is nie presies duidelik wat die rede is waarom n beding ten behoewe van n derde ingevolge waarvan n derde benoem is as begunstigde van die voordeel ingevolge n versekeringspolis, nie as n ongeldige pactum successorium beskou word nie. In die BORMAN-saak, supra is gesê dat waar premies wat op n versekeringspolis of iets dergeliks betaal word, tydens die lewe van die betaler afstand gedoen word van alle aanspraak wat hy op die geld het wat hy betaal het, en dat in daardie gevalle gesê kan word dat n bate van die persoon wat betaal het tydens sy lewe afgesonder en van sy boedel onttrek is. Op hierdie wyse word die geld wat aan die versekeringsmaatskappy of dergelike vereniging betaal is, die geld van die betrokke versekeringsmaatskappy of dergelike vereniging. Dit is ook min of meer die standpunt van Prof. Hutchison in sy gemelde artikel op p. 234, naamlik dat die betaling van die premies n vervreemding inter vivos is. Sien ook WILLE S Principles of South African Law, 8ste
12 Uitgawe, p. 434. In die minderheidsuitspraak van Nienaber AR in die McALPINE-saak, supra is op 756I gesê dat hierdie beredenering onoortuigend is en dat ongeag of die geld die eiendom is van die bydraer of van die entiteit wat dit administrateer en moet versprei by die dood van die bydraer, die betrokke ooreenkoms een van die partye verbind tot n post-mortem vervreemding van sy eiendom. Dit kom my voor dat in baie gevalle in die praktyk waar op die grondslag van n beding ten behoewe van n derde n persoon benoem word as begunstigde van voordele betaalbaar ingevolge n versekeringspolis by die dood van die polishouer, regte in die begunstigde vestig voor die dood van die polishouer deur die aanvaarding van benoeming. Dit is heeltemal moontlik om ingevolge n ooreenkoms dadelik regte op die opbrengs van n polis te vestig selfs indien die benoeming herroepbaar is en die regte eers geniet kan word by die dood van die polishouer. Hoe dit ook al sy, in die onderhawige geval is dit duidelik, na my oordeel, dat ingevolge die benoemingsooreenkoms geen regte in Mev van Tonder sou setel voor die dood van die oorledene nie.
13 [15] Mnr Grobler, namens die respondent, het na my oordeel tereg toegegee dat indien die applikant locus standi het, die aansoek moet slaag op die basis dat die respondent nie in staat is om sy skulde te betaal nie. Dit is gemeensaak dat n kennisgewing soos bedoel in artikel 345(1) van die Maatskappyewet, 61 van 1973 deur die balju afgelewer is by die geregistreerde kantoor van die respondent en dat die respondent nie daarop gereageer het nie. Gevolglik is die respondent regtens nie in staat om sy skuld te betaal nie, al sou die respondent se enigste aandeelhouer wat die opponerende verklaring hierin afgelê het, onbewus gewees het van die aanmaning. Daar is ook geen grondslag gelê waarop nogtans n diskresie uitgeoefen kan word om nie n likwidasiebevel te verleen nie. Dit is gevolglik ook onnodig om te beslis of dit boonop reg en billik is om n likwidasie bevel uit te reik op die basis dat dit voorkom dat die respondent op onwettige wyse deposito s van die publiek neem. [16] Gevolglik word n voorlopige likwidasiebevel verleen ooreenkomstig smeekbedes 1, 2, 3, 4, 5 en 6 van die kennisgewing van mosie, egter met wysiging van die keerdatum in smeekbede 2 na 30 Julie 2009.
14 C.H.G. VAN DER MERWE, R Namens die applikant: Adv. P. Zietsman In opdrag van: E G Cooper Majiedt Ing. BLOEMFONTEIN Namens die respondent: Adv. S. Grobler In opdrag van: Peyper Prokureurs Ingelyf BLOEMFONTEIN /em