Ko e Aleapau Fengāue aki eni mo e Kasitomā

Transcription

1 Ko e Kasitomā pe Tokotaha Ma u Uhila a e Tonga Power Limited Ko e Aleapau Fengāue aki eni mo e Kasitomā Kamata ngaue aki mei he: [1 Siulai] 2013 Liliu 1 Novema 2015 Tonga Power Limited Corner Taufa ahau and Mateialona Roads P.O. Box 429 Nuku alofa, Kingdom of Tonga Tel: (+676) 28311, Fax: (+676) Website:

2 Malo e lelei Talitali fiefia ko e ki he Tonga Power. Ko e aleapau fengaue aki mo e Kasitomā oku i ai a ho o felotoi mo e Tonga Power. Oku fakamahino ai emau tukupā ke fakapapau i oku malu mo falala anga ho o ma u anga uhila. Oku mau tukupā ke tuku atu ha ngaue oku kanokato ai a e lelei, i he emau fai fatongia ke fakafiemalie he tapa kotoa pea fonu i he ofa mo e faka atu i. Oku fakapatonu atu ai mo ho fatongia, koe uhi ke ngaholo e tau fetauhi aki, pea tafe lelei atu a e uhila oku mou fiema u, pea oku malava ke tokanga i ke malu a e kakai kotoa pe. Kataki o lau kakato eni pea tuku i ha feitu u oku ofi kia ko e mo ma u ngofua. Ko e ngaahi fo i lea oku fakamamafa i atu e oatu hono uhinga he konga ki mui o e aleapau ni. Kapau e i ai ha me a heni e ta e mahino pe ha me a oku ke fie fehu i, pea ke telefoni mai. Oku toe i ai mo e ngaahi fakamatala mahu inga kehe mo e fale i aonga e ma u i he emau peesi initaneti. Kataki o vakai ki he Ko emau taumu a ia ke tokoni i ko e. Timi a e Tonga Power Misiona:Malu, Falala anga pea fe unga mo hota ivi fakapa anga Ngaahi fika fetu utaki mo e ngaahi ofisi Taimi ngaue mei he 8:00 AM ki he 5:00 PM Monite ki he Falaite ( ikai kau ai e ngaahi aho mālōlō fakapule anga) Ngaahi Ofisi Tongatapu Ofisi Vava u Ofisi Ha'apai Ofisi Eua Ulu i Ofisi Tuliki Hala Taufa ahau mo e Hala Mateialona Neiafu Telefoni: Maumau: Pangai Telefoni: Maumau: Ohonua Telefoni: Maumau: Puha 429 Nuku alofa Telefoni: pe Faults: 944 Fax: Fax: Fax: Fax: Ngaahi Ngaue anga Iiki Hala By-Pass Ma ufanga Nuku alofa Telefoni: or Maumau: 944 Fax: Page 2

3 Ko homau vā mo e Kasitomā pe Kau Ma u Uhila Oku mau fakamahu inga kimoutolu ko emau kau mau uhila pea kuo fokotu u a e ngaahi tu unga fakangaue ke mau feinga ke a usia ke fakapapau i oku mou a usia a e tu unga ngaue lelei taha. Ngaue vave ki ho o fiema u Kapau oku ke fie ilo ki ha me a pea ke tohi mai ha taimi pea te mau fai homau lelei taha ke tali atu he loto i aho ngaue e nima mei he aho na e ma u ai ho omou tohi. Ko e tali ki ho o fiema u e fakahoko atu ia i he tohi, telefoni pe e-meili kapau oku ma u e ngaahi fakaikiiki ko eni. E i ai e taimi e ki i fuoloa ange hono oatu e tali, koe uhi kae fakama opo opo ke kakato a e ngaahi fakaikiiki, ka kuopau ke mau fakaha atu ke mou ilo ki ha fakafuofua o e taimi e ma u atu ai a e tali kakato. Ko ho mo ua pe akauni mo e tali ki he ngaahi faka eke eke: Te ke lava o tā mai o faka eke eke a ho o mo ua uhila. Temau tali atu ho o faka eke eke he taimi pe ko ia, pea ka ikai temau feinga ke tohi atu, ta atu pe e-meili atu ha tali kia ko e pe ko e toutou vakai atu he lolotonga e aho ngaue e nima mei ho o Telefoni mai. Temau toe fakapapau i foki oku taimi tonu a e ma u atu ho o tohi mo ua o fakatatau ki he taimi faka atā o e aleapau. Tu usi mo e fakahoko: Te mau feinga homau tukuingata ke fakakakato a e tu unga ngaue kuo fokotu u e he Komisoni Uhila ki he taimi faka atā o e aleapau o fekau aki mo e hoko fo ou, tu usi, fakahoko ho o ma u anga uhila. Tamate uhila oku palani Ko e taimi te mau fiema u ai ke tamate i atu ai a e uhila homou ngaahi feitu u ki ha monomono pe ngaue kehe, kuo pau ke mau fanongonongo atu tu o 4 i he mitia (anga maheni aki pe a e Letio). Ko e uluaki fanongonongo e tala ia he aho e 5 kimu a e aho e fakahoko ai e ngaue pea faka osi he aho ngaue e taha ki mu a he tamate i o e uhila. Kapau e fai ha ngaue fakavavevave ki ha fiema u na e ikai ha ilo ki ai pea e lava ke toutou oatu e fanongonongo he tu o lahi taha ki mu a pea tamate i a e uhila. E fakamo ui atu pe a e uhila he faingamalie vave taha. Fetu utaki mai i ha fa ahinga taimi pe, pe ko ho o vakai i emau peesi initaneti ko e ke ma u a e fakamatala fakamuimui taha ki he tamate i e uhila kuo osi fai a e palani ke fakahoko a e ngaue ki ai. To e fakamo ui o e Ma u anga Uhila: Ko e me apango oku i ai e ngaahi fakatamaki oku ikai ke mau pule i te ne uesia ho omou ma u anga uhila hange ko e afā, saikolone, uhila, holo e ulu akauu, maumau e me angaue, fakatu utamaki ha me alele mo e ngaahi faingata a kehe pe. Oku mau lava ke tali ho o mou ngaahi telefoni mai ki he ngaahi mamau i he ngaue anga tufaki uhila he houa e 24, aho e fitu he uike. E lava ke ke tā mai ki homau ofisi ofi taha o fakaha mai ha maumau pe ko e ma u e fakaikiiki fakamuimui taha ki ha maumau.neongo pe ko e ha a e tupu anga e mate a e uhila temau feinga ke fakamo ui atu he faingamalie vave taha pea fakatatau ki he taimi faka atā o e aleapau. Tu unga lelei o e ma u anga uhila: Oku ikai kemau lava ke fakapapau i e ikai uesia pe tatemate i ho omou ma u anga uhila ko e uhi ko e natula o e founga tufaki uhila. Ka ko emau taumu a ia ke tufaki atu ha uhila oku falala anga mo malu. Temau toe feinga foki ke lelei e tu unga o e uhila oku tufaki o fakatatau ki he aleapau o e taimi faka atā. Totongi huhu i ki he ikai lava ha ngaue : Ko e taimi e ikai lava ai e he Tonga Power o a usia a e tu unga ngaue ki he kau ma u uhila kuo osi seti mei he Komisoni Uhila, temau holoki a e lahi e mo ua oku mou totongi aki e lahi e tautea ki he ta e lava a e ngaue a ia kuo tu utu uni mei he Komisoni Uhila. E ha kotoa atu i ho o akauni ha holoki na e fai. Malu Kapau oku ke fakakaukau oku tu u fakatu utamaki ho o ma u anga uhila pe ki ha kakai pe api pea ke tā mai leva ke fakapapau i oku ke hao fakataha mo e kakai oku mou nofo vā ofi. Oku mau i heni ke tokoni atu. Fakamolemole ka e oua e ala noa ki ha uaea oku ne tufaki atu e uhila ki ho api, pea oku mahu inga ho o malu he taimi kotoa, ko ia lau oku mo ui a e laine uhila kotoa pe Page 3

4 Ko ho o aleapau fengaue aki mo e Kasitomā. Ko ho o kamata Oku mau hanga fakatu amelie ki he fengaue aki lelei ki ho o fiema u uhila. Oku pule i mo tu utu uni a e totongi uhila i Tonga. Kataki o tā mai kapau oku ke fiema u a e ngaahi totongi lolotonga. Ko e maau pe ho o hiki ki ha o api, pea ke lesisita leva ia mautolu ke i ai ha aleapau tufaki uhila kemou ma u emau ngaahi fiema u ki he ngaue ko ia ki he tufaki uhila. Kapau na e tu usi a e uhila ho api pe ko ha hoko fo ou, kuo pau pe ke ke lesisita ke kamata etau fengaue aki. Ko ho o fakakato pe emau ngaahi fiema u pea temau fakahoko leva ho o uhila he vave taha hili e kamata o e aleapau. E i ai pe ha ki i totongi ngaue ke hilifaki ki hono fokotu u ho o akauni mo e hoko fo ou. E toki lau pe ho mo ua mei he aho e kamata ai a e aleapau pe ko e aho na a ke kamata nofo ho api tukukehe kapau na e i ai ha aho kehe ia e fai e felotoi ki ai. Oku ke ma u a e ngaahi totonu fatongia mo e tukupa oku osi fakatoka he aleapau kau ai mo ho o totongi emau ngaue ma au. E lau kuo mahino pea ke loto ke ha iha i ko e i he aleapau ni aki ha o lesisita mai he telefoni, tohi, pe lava mai ki homau ofisi o lesisita ki ho o ngaue aki a e uhila oku mau tufaki atu pea hoko ai pe moe felotoi ki he aleapau. E lava pe ke laka hake he hingoa e taha a e Kasitoma ki ha api. E lava ke lesisita loua a e ongo matu a, pe kulupu nofo feleti fakataha. I he ene pehe, oku kau a e tokotaha kotoa pe oku asi ene akauni i he ma u a e totonu, fatongia mo e tukupa oku asi he aleapau. E ikai ngofua ke ke toe momoi ki ha taha kehe a e ngaahi totonu mo e fatongia i he aleapau ni. Kapau oku ikai ko e tokotaha ko e oku a au a e api ke fokotu u ai a e uhila kuopau ke ke omai a e fakamo oni ki he loto a e tokotaha oku a ana e api pe pule api ki mu a pea toki fokotu u ha mita pe naunau uhila ki he api ko ia. Kapau ko e pule api ko e pea toe tohi a e akauni ia koe, pea ko ho fatongia ia o koe ke tokanga ki he mo ua a e kau nofo ta e totongi uhila i ho api. Oku mau fale i koe ke ke tomu a fakakaukau i eni kapau oku ke alea i ha ponite mo ho o kau nofo totongi. Fakafehokotaki mo emau Ngaue anga Kapau óku ke fie fokotu u uhila mo e kasitoma fo ou, kuopau ke ke fakafonu mo ho o kautaha ngaue uhila a e foomu kole a ia oku fiema u ai ke omai a e ngaahi fakaikiiki fekakau aki mo koe, lahi e malohi o e uhila ki ho api mo e ha fua. Ko e tu uga eni e fiema u ai ho o tokotaha laiseni ngaue uhila ke omai ene ngofua ke ne fakahoko e ngaue faka uhila, pea ko hono tatau ke ma u e he TPL fakataha mo e foomu kole a e TPL. E toki a ahi mo vakai i leva e he emau timi Palani mo Tisaini a e ongo foomu kole, savea a e api pe feitu u pea toki oatu a e totongi fakafuofua o e ngaahi naunau kotoa, leipa mo e me alele ki hono tufaki o e uhila. E fiema u he tu unga ko ia ke ke totongi a e ponite ki mu a ia ke ne tapuni ha ngaahi fakamole na a ke mei totongi he osi a e aleapau ki ha maumau oha koloa a e TPL pe ko ha mo ua uhila ta e totongi. Ko ene totongi kakato pe a e ngaai fiema u ko eni pea e fakahoko atu leva ho o ma u anga uhila. I he lava kakato a e ngaue, e oatu ki he TPL a e tohi fakamo oni kuo fakahoko kakato a e ngaue o fakauaea fakatatau ki he ngahi tu utu uni fakalao ki he fakauaea uhila. Tauhi fakapulipuli a e fakamatala kia koe Oku mau fiema u a e ngaahi fakamatala fakaikiiki fekau aki mo koe koe uhi ke lava emau ngaue ma au ki ho o mo ua moe malu foki. Oku mahu inga ke ke fakapapau i oku tonu a e ngaahi fakamatala ko eni mo ha ngaahi fakamatala ke he pe, pea fakaha mai ka i ai ha ngaahi liliu. Fakatokanga i ange, ko e ngaahi fakamatala ko eni oku fakapulipuli pea e tauhi malu ia. E ikai ke mau tuku atu ha fakamatala ki ha taha tukukehe: Kapau teke fakamafai i; pe Kemau tu uaki aki atu kia ko e ha fa ahinga koloa pe ngaue oku mau tui teke manako ai, pe Ko hono vakai i ho o kuletiti pe ngaue ki ha mo ua, pe Ka fiema u e ha kautaha fakamaketi iloa ha fakamatala kia koe koe uhi ko e kautaha pe ko ha fakatotolo ki he maketi pe fetu utaki pe ki a ko e, pe Kapau oku mau fiema u fakalao ki ai ( hange ko e Komisoni Uhila) Oku ke fakamafai i mautolu ke tuku ki tu a ha fakamatala fekau aki mo koe ki he ngaahi me a kuo lisi i olunga Kapau oku ke loto ke lau i he mitia ki ha amau ngaue pe koloa pe ko hotau vā, oku ikai kemau fa a fai pehe ki he kakai o hange ko e faktonutonu ha fehalaaki pe ma u hala ki ha fa ahinga mo oni. Temau hiki tepi e tau talanoa telefoni ke lava ke ma u kakato a e lekooti etau fetalanoa aki mo koe. Te mau ala naue aki foki a e ngaahi tepi kuo hiki ki hono ako i emau kau naue pe ke fua aki a e tu unga e fai fatongia ma a moutolu. Ko ho o ma u anga uhila Oku mau loto ke tufaki atu ho o fiema u uhila o fakatatau ki he aleapau ni. Temau toe oatu mo emau ngaue ki he ngaahi mita tukukehe ka tau fakatou felotoi. Te mau fakapapau i ko e ngaahi me a ngaue oku ngaue aki ki hono tufaki e uhila oku tokanga i Page 4

5 lelei pea tauhi o fakatatau mo e founga ngaue lelei a e naahi ngaue anga. Oku ikai ke mau palomesi e haohaoa ikai ha to matemate a ho o ma u anga uhila, o hange ko ia oku hā he konga Motumotu a e ma u anga uhila i he aleapau ni. Ikai ngata ai, ka ko e fetō aki a e uhila a ia oku iloa ko e takemo a e volota pe tipi oku ne maumau i a e ngaahi me angaue hange ko e komipiuta,maikoloueivi, televisone, vitio, telefoni uaea plaki, mo e telefoni mopaila. Oku lahi a e hoko a e hamu fakafokifa a e uhila pe tipi i he ngaahi uhinga kehekehe ; Kakai oku nau ngaue aki a e ngaahi misini kasa pe naunau oku malohi ange honau misini faka uhila Naahi misini fakamomoa vanilla pe naunau pehe Ko e fatulisi oku tapa tonu he laine uhila pe tulenisifoma Uaea uhila motu i he pou pe kelekele, tupu mei he keli Motuhi e he ulu akau i ha matangi malohi a e uaea pou uhila pe veve oku puhi hangatonu atu e he havili ki he pou uhila. Ngaahi me alele ou fa a tau he ngaahi naunau tufaki uhila. Ngaahi fehalaaki he ma u anga uhila E ikai kemau totongi ha maumau oku fakatupu e natula hange ko e hamu fakafokifa pe tipi, tukukehe kapau oku tu u he konga o e aleapau. Maumau i he ngaahi naunau faka uhila Oku totonu keke malu i ha fa ahinga naunau uhila pelepelengesi pehe ni mei he hamu a e volota pe tipi. E ala tokoni ae ngaahi naunau malu i ki he ngaahi taimi oku malohi fakafokifa pehe a e volota aki hono palaki hangatonu pe a e konga ko ia ki he poini lahi. Oku ma u pe i Tonga ni e ngaahi falekoloa fakatau naunau uhila. Oku mau fokotu u atu kemou fakatau ha naunau faka uhila kene malu i a e fua ha maumau fakafokifa mei he uhila ki ho o koloa. Malu Kataki o fetu utaki mai leva he vave taha kapau oku ke tui oku i ai ha fakatu utamaki e ala hoko ki ha kakai pe koloa tupu mei ho o ma u anga uhila. Oku mau i heni ke tokoni atu. Kapau ko ha fakatu utamaki kiha mo ui pea ke kataki o ta ki he 911. Ko e taimi lahi e ngaahi fakatu utamaki pehe ni tomu a tamate i a e me a kamosi lahi i he papa tufaki ho fale ( vakai ki he fakatata i lalo ka oku kehekehe pe a e ngaahi papa kamosi.) Kataki mu a o oua teke ala noa ki ha uaea uhila e taha oku taki atu ki ho api. Fakapapau i ko e kau mataotao pe kuo ma u tikite mo laiseni tenau lava o fokotu u, monomono pe fakalelei i ho o naunau faka uhila i ho api. Ta mai kapau oku ke fiema u fale i. Ko e ngaue ki he emau ngaahi mita Kuo pau ke fokotu u emau mita i he fakahoko kotoa pe ke ne lava o fua ae lahi e uhila kuo ngaue aki. Ko kimautolu ata ataa pe oku ngofua ke ma oatu pe alea i ha fokotu u o ha mita ki ho api. Te ke lava pe e ko e o fokotu u mo ha ngaahi mita kehe ke ke sivi i aki ho o uhila kaekehe pe ke oua te ne uesia emau mita. Ko emau mita e kei fakatefito ki ai emau ngaue ki ho o ma u anga uhila. E fema u ha mita kehekehe ki he ngaahi fa ahinga uhila hange ko e fakatupu uhila, pehe ki he ngaahi totongi ke ngae aki. Kapau e fiema u ha mita kehe keke ngaue aki ki ha ngaahi ngaue makehe pea e totongi mai eni. Te mau fakapapau i ko e ngaahi mitaa mo e ngaue kotoa oku fekau aki mo ia ku muimui ki he tu unga lelei fakangaue anga mo ia oku fiema u i he aleapau. Ka ikai tonu e lau pe ngaue ae mita, e ikai ko ho fatongia ia o ou keke totongi ha mo ua o laka hake he fakafofua tem au fai k he uhila kuo ke ngaue aki he kuo ke lesisita ko emau kasitoma Kapau oku ke fakalele pisinisi, kuo pau k eke fet utaki mai he taimi oku ke palani ai ke fakalahi ho o uhila ke mau fakapapau i oku fe unga a e ngaahi nanau mita oku fokotu u. Kapau teke totongi ova ko ha lau mita hala, temau totongi fakafoki atu. Pea ka kuo hala a e lau mita o si isi i ho o tokoni tem au oatu a e inivoisi. Kapau oku ke pehe oku maumua a e mita ho api pea oku i ai ho o totonu ke vakai i pea temau fai ia ma au. Kapau e ilo oku ngaue lelei pe a e mita ia pea e toe hilifaki atu a e totongi makehe. Fetu uaki mai kapau oku ikai malu ho o naunau mita. Ko e naunau mita kotoa a e Tonga Power. Oku lava p eke mau oatu e ng fakamatala ki he mita ki he ni ihi kehe oku mau fengaue aki ki he pisinisi, pea ko homau fatongia ia. Kuo pau ke tauhi ma u a e puha mita he feitu u na a mau fokotu u ai ka e oua e toe hiki ki ha feitu u kehe, kapau na e ikai ke mau ilo ki ai. Kapau na e fokotu u e mita i ha feitu u oku faingata a ha a u ki ai pea e fiema u leva ia ke hiki ki ha feitu u oku ala ofi ki ai. Kapau temou alasi pe hiki a e mita te eki ke mau fakangofua atu e lau ia kuo mou maumau i a etau alapau pea e tu usi atu ho o ma u anga uhila. Ke oua na a toe fai ha veiveiua kuo pau ke mahino ko e naunau mita ( i ha osi a e aleapau ko eni) oku ikai ko ha koloa tu uma u ia a ha taha pe api ou ke i ai ko e koloa ata ataa pe ia a e Tonga Power pe hoa ngaue ne fakatau mei ai. Page 5

6 E malava ke mau tuku atu ha kalasi mita e uluaki totongi ki mu a ki homou feitu u. E i ai a e totongi makehe ki heni Ko e mita ko eni e ikai ke mau oatu fakamahina a e tohi mo ua ka e i ai pe taimi temau oo atu ai o lau e mita. Ko e fa ahinga mita ko eni oku i ai hono fakangatangata kapau e osi e mahu inga na a ke totongi pea e tu usi atu ho o uhila. Fakatokanga i ange kapau teke hiki koe mei he feiu u ko eni ka e tuku foki a e mita, ka oku toe ai ha o pa anga e ikai toe fakafoki atu ia. Faka atā ke mau a u atu ki ho o mita Oku mau fiema u ke tau fokotu u ha taimi lau mita tukupau pea mo ha taimi ke monomono, to o pe fetongi ai a e mita. Kapau temau fakahoko eni, temau fiema u ke malu ikai ha fakafe atungia emau vakai i e mita i ho api, lolotonga e taimi ngaue angamaheni faka aho: 8 am - 5 pm, Monite kihe Falaite tukukehe a e ngaahi aho malolo. Kapau e faingata a a e a u ki ho o mita te mau fiema u ke ai ke faingofua ka e lava ke hoko lelei atu ho o uhila. E kau heni ha o omai e ki ki ho api nofo anga, fika ho o alarm, pe fa ahainga founga ke mau a u ai ki ho o mita. Te mau fai homau tukuingata ke fakapapau i oku malu ho o ki pe fakamatala teke omai o fakatatau ki he tu unga fakangaue lelei. Oku fa a palopalema a e ohofi e he fanga kuli mo e monumanu ke he a e kau laumita.ko e aho e lau ai ho o mita pa ke kataki o pukepke ho o kuli ka e faingamalie a e taha lau mita. Kapau e ikai temau lava o a u atu ki he mita pea e fakafoufua pe a ho o mo ua uhila. Temau fetu utaki atu ke ke fai ha tokanga ki he alu hoko atu a e tokotaha lau mita ke fakafaingamalie i. Kapau e hokohoko emau faingata a ia he feinga atu ki ho o mita temau lau eni ko e maumau ki he aleapau pea temau tu usi atu ho o ma u anga uhila o ikai lahi ha taimi fakatokanga. Oku lau tu o fiha a e Mita? Ko e lau tu o taha he mahina a e anga maheni, pea i he lau kotoa pe e fakatatau ia ki he fiema u i he aleapau faka ataa pe ngaahi tu utu uni ke he. Kapau oku mama o a e tu u anga o e mita pea si isi i hono lau, temau kole atu ke ke lau pe mita pea fakahā mai a e ngaahi fika ko ia. Kapau e kei tala a pe taha ia kitaua oku maumau e mita, teta fokotu u leva ha me a hiki fika fakataimi ke tesi aki i he tu u angamita pe ko hono hiki ki ha feitu u ke he ke tesi ai ka e fetongi aki ha me a fo ou kuo osi tesi e he Kautaha na a nau ngaohi. Te mau fakaha atu a e ola e tesi ko ia. E fakatatau pe emau ngaue ki he mita mo e tu utu uni aleapau uma a a e tu unga ngaue lelei fakangaue anga mo e ngaahi tu utu uni ke he. E hilifaki atu e totongi ki he kole mai ke tesi o e mita pea oku fakatatau pe ia ki he tu utu uni o e kole fokotu u mita mo e aleapau. Kataki fetu utaki mai ki he totongi lolotonga. Temau lava ke monomono, tesi, vakai i pe fetongi e mita i ha fa ahinga taimi pe, ke fakapapau i a e lelei o e ngaue. Oku fakatu utāmaki aupito hono tau fakalaka o e laine uhila i he mita, ko e hia ia e tautea lahi fakatatau ki he maumau i e aleapau pea e a u ai ki he tu usi atu ho o ma u anga uhila. Kapau oku ke hiki ki ha nofo anga fo ou o ilo ha uesia kuo hiki ki he mita pe maumau pea oku fiema u leva ke ke fetu utaki mai he vave tahaa. Kapau teke tau ta e fakalao ho o mita temau fakafuofua atu leva ho mo ua uhila o fakatatau ki he lahi oku ke fa a ngaue aki he taimi ne tonu ai e mita. E toe oatu e tohi mo ua ki he ngaue kuo mau fai ( kau ki ai a e fetongi o e mita) kapau e talamai he emau fakatotolo ko koe pe ko ha o fakafofonga na a mou tau ta e fakalao a e mita. Te mau lava pe ke tu usi atu ho o uhila pea hoko atu ki hano faka ilo ko e. Ko ho naunau mo ho fatongia Oku i ai ho fatongia ki he ni ihi e ngaahi me a ngaue ke fakahoko atu aki e uhila ki ho api. Tautefito eni ki he laine a e kasitoma oku tufaki atu ai ho o uhila mei he ngaue anga faka uhila ki ho api. Ko e fakatātā i lalo oku ne fakahā a e ngaahi poini fehokotaki anga maheni ki he ngaahi kolo lalahi. E kehekehe eni o tefito i he tu utu uni ngaue a e Tonga Power mo e ngaahi me a fakahisitolia ki he ngaahi laine uhila oku vahevahe atu. Oku i ai e tau totonu ke vakai i pe ko fē me angaue oku mau pule i mo ē oku ke pule i. Kapau oku ikai ke mahino pea ke fetu utaki mai ke mau fale i ko e. Kapau temou fiema u ke mau lau e mita i ha taimi ke he, pea e sai pe ia ka e hilifaki atu a e totongi makehe. Oku ke pehe oku maumau ho o mita? Kapau e ma u atu ha mo ua lahi pe si i ange ho o fakafuofua teke pehe oku maumau ho o mita. Oku mahu inga ia ke fetu utaki mai pea temau lava o ilo e maumau. Ko hono toutou vakai i e lau mita ha ngaahi aho e lava o ilo ai ko e palopalema fuoloa pe lolotonga hoko. Page 6

7 Ko e ma u anga uhila ko eni i he fakatātā, ko e laine kulokula mei he pou mo e puha oku tufaki mei ai e uhila ki ho fale, ko ho ngaahi fatongia ia. Ko e ngaue monomono kotoa pe e fiema u ki ho o puha mita mo ha ngaahi fiusi pe uaea, oku ke tokanga i ia e ko e. Kuo pau ke ke fakapapau i ko e ngaahi naunau mo e me angaue kotoa pe oku paasi atu i ho o poini fakahoko, e fakatatau ki he ngaahi tu utu uni ngaue ki he tu ungaue ngaue ki he uhila mo e ngaahi fiema u fakatekinikale ki he malu a e ngaue anga tufaki uhila. Kuo pau ke ke fakapapau i kuo osi paasi mei ha taha ma u tikite a e fokotu u, fulihi pe monomono ha me angaue. Kapau oku ke ta e pau ia he ngaahi me a ni ofa mai o fetu utaki ki ha taha faka uhila osi laiseni pe komisoni uhila. Temau fakahinohino atu e me a ke fai kapau te ke fetu utaki mai ki ha fale i. Kuo pau ke ke fakapapau i ko e naunau kotoa pe oku fokotu u, fulihi pe monomono kuo pau ke fakahoko e ha taha ma u tikite faka uhila ( oka fiema u ). Kapau oku ikai mahino eni pea ke fetu utaki ki ha taha faka uhila osi laiseni pe ko e Komisoni Uhila. Fetu utaki mai ke fale i ko e ki he founga totonu. Oku mau tokanga ki ho o malu, pea kapau e ikai fakahoko e ngaahi me a ni e iku ki he tu usi atu ho o ma u anga uhila. Ko emau totongi E ma u atu e fakamatala ki he emau totongi mei he Tonga Power. Kataki fetu utaki mai ki ha fale i mo e fakamatala fakamuuimui taha ki he ngaahi totongi mo e totongi makehe ki he feitu u oku tu u ai ho api. Kapau temou kole ki ha koloa pe ngaue ma au oku kau ai ha totongi temau lava o fakahoko atu a e totongi ko ia. Kapau e ikai ma u atu a e tali he taimi oku ke faka eke eke mai ai pea temau oatu ha taimi fakafuofua ki ha totongi pea mau fetu utaki atu ke faingamalie lelei pea toki tukuatu a e koloa pe ngaue ko ia. Oku i ai pe a e ngaahi ngaue oku oatu ta e totongi. Oku kau heni emau tali ho o faka eke eke ke fakalelei e ngaahi maumau ki he ngaahi hoko, mita maumau, laine maumau, ma ulalo a e volota, fakama a e ulu akau he ngaahi pou uhila mo e ha fua. Kae ke he, tupu mei he lahi ange a e ngaahi kole mei he kau ma u uhila, kuomau fakangatangata ai a e ngaahi ngaue ta e totongi ki he api pe e 3 ki he ta u. E toe vakai i pe eni e he Tonga Power. Oku pule i a e totongi e uhila e he Komisoni Uhila pea e malava liliu fakakuata. Kapau e liliu e totongi i ha fa ahinga uhinga kuopau kemau fakahoko atu he faingamalie vave taha, i he mitia (he letio). Ka toe hiki mo emau totongi makehe ki he emau ngaue, pea kapau e ngali uesia ko e temau fetu utaki atu he Letio. Ka neongo ia e lava kemau holoki a e totongi o e uhila pe ko e totongi ngaahi sevesi me a makehe. E toki kamata ngaue aki a e totongi fo ou i he mo ua uhila hoko. Mo ua fakamahina Oku mau tufaki atu ho o mo ua uhila he mahina kotoa tuku ke he kapau kuo tau felotoi, pe kuo osi kau koe he totongi ki mu a pe ko e fakatokanga atu kuo osi tuku atu ho mo ua kapau oku ke totongi he initaneti. Ko e akauni ko eni oku tohi mo ua pe fou atu he initaneti. Ko e tufa o e mo ua ki ho api oku ikai ha feitu u malu ai ke tuku ki ai pe ko ha puha meili, te ke loto leva ke mau ngaue aki ha feitu u pau ke oatu ki ai ke tuku ai a e sila kuo osi fa o i ha sila. Oku lisi atu i he akauni ko eni a e mo ua mei he mahina ki mu a. Pehe ki he mo ua o e mahina lolotonga mo e lahi e uhinga ne ngaue aki, pehe ki he totongi ngaue makehe kapau oku i ai mo e ngaahi totongi ki he ngaahi ngaue ke he na e fakahoko. Tupu mei he lahi a e ngaahi fika oku lau poini tesimale oku mau liliu pe ki he fika kakato ofi taha. Oku tefito leva a e ngaahi totongi i he: Ko e toutou lau e mita, pe Ko e tau fakafuofua fakapotopoto ki he uhila kuo ngaue aki o makatu unga he hisitolia ngaue aki e uhila kuo mau osi tanaki, pea ka ikai ma u e hisitolia ko ia pea e makatu unga ia he founga ngaue aki e uhila e he ngaahi akauni tatau. Temau fakapapau i oku ngaue aki a e poto fe unga mo e tokangaki hono fakataha i e akauni koe uhi ke tonu a e fakaikiiki i he akauni. Kapau temau fakafuofua ho mo ua pea ke fiema u ke fakamatala i pea kataki o ta mai pea temau tokoni atu leva.kapau temau ilo hano oatu ho mo ua o ova ka kuo ke osi totongi temau ngaue leva ke fakafoki atu ho o pa anga a e fai kehekehe mei he fika hala mo e fika totonu. Totongi taimi totonu ho o mo ua Oku mau tufa fakamahina atu ho o tohi mo ua pea kuo pau ke totongi eni kimu a pe ko e aho oku osi ki ai. E lava ke foaki atu e he Tonga Power ha tisikauni ki he totongi vave. Kapau oku ke kau ai e ha atu pe a e lahi o e tisikauni oku oatu. Kuopau ke ma u e he Tonga Power a e totongi kakato ho mo ua ki mu a he aho faka osi o e totongi. Kapau oku ke totongi he meili pea ave ia he aho e 3 ki mu a he aho faka osi. Kapau teke totongi he naahi founga totongi kehekehe a e Tonga Power e otometiki pe ho o ma u a e tisikauni. Ko e totongi oku ke fai e ave ia ki he mo ua ta e totongi fuoloa taha o hokohoko pehe ni: Uluaki ke totongi ho o ponite (ka fiema u) pea Totongi ae toenga mo ua a ia ko e palanisi ; pea Totongi ha ngaue makehe kuo fai ki ai ; pea Totongi mo e palanisi o e ngaahi ngaue kehe kuo fai Fili ho o founga totongi mai Oku lahi e ngaahi founga ke totongi ai ho mo ua Page 7

8 E lava keke totongi fakahangtonu, ko e totongi otometiki; pe Ko ho o totongi he initaneti; pe Ko ho o totongi osi ki mu a; pe Totongi aki ho o kaati kuletiti ( fakatokanga i ange e ala si isi i ange a e totongi tisikauni pe ngaahi totongi makehe he kuletiti kaati) pe Totongi he telefoni digi-mobile Totongi pa anga pe sieke ki he ofisi o e Tonga Power; pe omai e sieke. Ko e ngaahi founga totongi ko eni e hilifaki ki ai a e totongi ngaue makehe. Kataki o fetu utaki mai ki ha fakaikiiki ki he ngaahi founga kehekehe o e totongi mo ua mo ha ngaahi founga fo ou temau ngaue aki. E ngali fiema u mo ha ponite E lava kemau kole atu ke totongi ha ponite ki he taimi oku mou kole mai ai ke fokotu u fo ou ha o uhila pe hoko atu pe hono tufa atu ho o uhila, kapau na e ikai ha hisitolia ki ho mo ua, pe ikai ke fakafiemalie ho o totongi Uhila e tefito e ponite i he: Tefito pe he me a e hoko he taimi ko ia, e fiema u a e inivoisi ki he totongi taimi totonu pe ki mu a he toe fakahoko e uhila kapau na e tu usi ho o uhila ko e ta e totongi Ke fai ki he ngaahi fiema u o e aleapau faka atā, pe ko ha toe tu utu uni ke he Pe ko e lahi o e totongi ki he fakafuofua ki he mahina e ua ikai ha totongi tupu Hiki ki ho o akauni fo ou kapau te ke hiki o hoko atu pe ko e taha e kau kasitoma a e Tonga Power Kapau e ikai ke ke toe hoko ko e Kasitoma a e Tonga Power e totongi atu a e palanisi i ho o akauni kapau oku i ai, o alu pe ki ho o akauni pe ko e sieke. e toe totongi fakafoki atu he osi a e aleapau kasitoma pe ko e taimi e fakaha ai a e lekoti fakafiemalie ho o totongi mo ua ki he fo i piliote laka hake he mahina e 12 o fakatatau ki he ngaahi fiema u oku tu utu uni e he tu utu uni ngaue Ponite a e Tonga Power. Ta e totongi e ngaahi mo ua Kuo pau ke totongi ho mo ua (lau pe fakafuofua) ki mu a he aho oku osi ai. Kapau temau fetu utaki atu ke totongi ho mo ua tuku fuoloa, pea e hilifaki ki ai ae totongi ngaue makehe. E kau atu ho mo ua a e aho e tu usi ai ho o uhila kapau e ikai ke totongi taimi totonu. Kapau oku i ai ha palopalema ho o totongi mo ua pe oku ke pehee oku i ai ha me a oku fehalaaki ho o inivoisi pea fetu utaki mai. Oua e tuku ke fuoloa e palopalema te eki k eke fetu utaki mai. E tokoni atu a e kau fakafofonga o e ngaue kihe Kasitoma ke fale i ko e. Kapau oku ai ke totongi ha mo ua hili hono oatu e fakatokaga tu usi, e ikai ke toe i ai ha ngaue kehe ia lolotonga ia oku i ai a e ngaahi makatu unga ke fakakakato. Ka oka ikai keke fai e totongi koia e iku ki he tu usi ho o uhila o ikai ha toe fakatokanga. E ala hilifaki mai ha totongi ngaue makehe ki he fokotu utu u e totongi ko eni. Te ke totongi ha fakamole e hoko ihe emau tanaki ae ngaahi mo ua tuku fuoloa. E ala kau heni o ikai fakangatangata a e totongi o e kautaha eke mo ua mo fakamole ki he eke fakalao. E tanaki eni ki ho o akauni pea e totongi ia e ko e kia kimautolu. Te mau ala ngaue aki ha ponite pe totongi tomu a mei a koe ka totongi aki a e mo ua ni. Te mau ala hilifaki a e totongi ngaue makehe ki he emau ngaue i ho o totongi tomui. Kau Kasitomậ fakafalala he faito o Kapau ko e tokotaha ma u uhila koe oku ke mahamahaki e pau ke i ai e liliu he tu utu uni ki he tu usi ho o uhila. Kapau ko e tokotaha ma u uhila koe, pea oku ke mahamahaki, oku fakafalala ho o me a fakafaito o ki he uhila, pea ka mate a e uhila pe tu usi oku ala mole ai pe ho o mo ui. Ko e fakatātā ki heni, ko e kau mahaki oku fiema u ke fakamānava kasa pe ko e sivi toto he suka (tai alasisi) i api pe. Oku mau fiema u ha tohi mei he toketa pe falemahaki ke fakaha mai ko e me angaue ko eni oku foktou u i ho api ko e fakapapau i ia oku fakat utamaki a e tu unga oku ke i ai. Teke fakaha mai i ha fa ahinga taimi pe, kapau kuo ke kau he fa ahinga Kasitomā ko eni. Kuo pau foki keke toe fakaha mai a e taimi oku liliu ai a e tu unga ho o fakafalala ki he faito o. Tu usi Oku i ai a e totonu a e TPL ke ne tu usi ho o ma u anga uhila ki he ngaahi uhinga ko eni : Ikai ke totongi ho ngaahi mo ua Ngaue kãkã ( hange ko e tau kakaa i o e mita ) Fakatupu maumau kau ai e maumau i e mita, to o e sila, pea ha fakamo oni o e alanoa Ngaahi me a ki he malu a e uhila hange ko e ngaahi laine uaea oku fakatu utamaki, kofu e he akau a e uaea, fakatu utamaki a e puha mita pe uaea ai, pulia e uaea earth o e puha mita pe hoko uaea ta e fakalao ki he kaunga api. Pe oku i ai ha uhinga lelei ki he ta e totongi ho mo ua ( hange kapau kuo ma u e ho o kautaha apisinisi ha tohi fakatokaga kuo mahafakapa anga pe teu tamate i.) Ikai ke tauhi ki he ngaahi felotoi ki he founga hono totongi. Ko e ta e totongi o e mo ua, e tu usi atu ia hili ha uike ua mei he aho faka osi ne tonu ke totongi ai. Ka ko ha me a ke he e tu usi Page 8

9 atu ho o uhila. Ki he ta e totongi e mo ua e feinga tu o tolu atu a e TPL ke fakatokanga atu ki mu a he letio pe mail pe text pea osi a e taimi totongi pea e tu usi atu leva. E ikai tu usi e he TPL a e mo ua o e kau Kasitoma oku i he tu unga ko eni: Ko e kau ma u uhila oku fakafalala ki he faito o (ka kuo pau ke uluaki lesisita mo e Potungaue Mo ui, pea omai e tu utu uni ko eni kia kimautolu. Kuo pau ke fakahoko tohi mai a e fakaikiiki ko eni o fakatu asila mai ki he Pule Lahi pea 'ave 'a e tatau ki he Pule ki he tafa aki pa anga mo e Potungaue Mo ui MOH. Kau ma u uhila oku i ai enau mita kuo osi totongi. Kau ma u uhila tu ukimu a he mala e pisinisi mo e kolo oku lekooti lelei pea i ai e uhinga lelei ke ta ofi ai hono tu usi. Kau kasitoma oku i ai enau felotoi makehe ki he founga totongi Kau ma u uhila kuo folau ki muli ka kuo osi ilo e he TPL pea kuo osi alea ki he totongi mo ha toenga mo ua. Ngaahi ouau hage koe putu kuo osi fai e felotoi ki he founga totongi Ko ha fa ahinga uhinga pe me a ke he oku pehe e he pule lahi mo e pule tafa aki pa anga ke fakahoko Oku ikai tu usi e he TPL a e uhila, he ngaahi aho mãlõlõ pe faka osinga e uike, pe ko e ngaahi taimi mālōlō loloa ange hange ko e kilisimasi pe ha mãlõlõ fakapule anga ke he. Toe fakahoko Ko e timi oku ke fiema u ai ho o uhila hili hono tu usi (pe na e tu usi i ha uhinga fakamalu i pe faingata a) fetu utaki mai pe. Temau fakahā atu a e hokohoko o e toe fakahoko e uhila. I he naahi taimi ni ihi temau fiema u ke: Totongi kotoa a e ngaahi mo ua (tuku ke he kapau kuo ke fakahā mai na e fai ha feta emahino aki mo oni ) Totongi ponite ki ho o akauni Totongi a e ngaue makehe Totongi ha mo ui ne hilifaki mei hono tanaki ho mo ua tuku fuoloa pe; Felotoi ki ha palani totongi pe uhinga ke he oku uhinga lelei ki he me a na e hoko Kapau na a mau tu usi ho mo ua ko e ta e totongi pea oku fiema u ke totongi a e hoko $20 mo e mo ua motu a kotoa pe he taimi oku ke kole mai ai ke toe fakahoko ho o uhila. Kapau e fakafiemalie ho omou tali a e me a kotoa fekau aki mo e hoko e uhila pea totongi kimu a he 12 ho ata, e hoko leva ikai ha toe totongi ke he he aho pe ko ia. Kapau e totongi kotoa ia hili a e 12 ho ata pea e toki hoko ia he aho hono hoko e toe fiema u ia ke ke totongi a e $20 ki he fakahoko tukukehe a e $20 ki he tu usi. Ko e totongi makehe ko eni ki he ngaue tu a taimi mei he houa ngaue ke fakahoko ho o uhila. Tu usi Fuoloa & Fakahoko Oku i ai a e tu utu uni ngaue a e Komisoni Uhila ki he tu utu uni ngaue tu usi a e TPL a ia e lava ke to o a e mita a ha taha ma u uhila oku ta e totongi hono mo ua hili ha mahina e tolu hokohoko. Tupu mei he fu u fuoloa a e tu usi e ma u anga uhila e tapuni leva a e akauni e tokotaha ko ia pea e lau a e toe hoko ko e fakahoko fo ou. Ko ia kapau teke fie fakahoko uhila hili ha tu usi taimi loloa kuo pau ke ke toe kole fo ou kau ai hono sivi mo ma u ha tohi fakamo oni kuo maau. Tu usi pe fakangata O kapau he ikai te ke toe fiema u ke fakahoko atu a e uhila pea fetu utaki mai kimu a o ikai toe si i hifo he aho ngaue e tolu mei he taimi e fiema u ke ta ofi atu ai hono fakahoko atu. Kataki o omai a ho o tu asila mo e fika telefoni fetu utaki o kapau te ke hiki ki ha feitu u e taha. Oku mātu aki mahu inga aupito ke ke fakahoko mai kiate kimautolu a e taimi oku ikai te ke toe fiema u ai ke hoko atu a ho o uhila pea mo ho faka amu ke tu usi mei ho api nofo anga, o kapau he ikai, e kei hokohoko atu pe a e pau kemou totongi a e ngaahi mo ua uhila i he api nofo anga o fakatatau ki he taimi oku hoko ai ki he feitu u tufaki anga pea te ke kei hoko pe ko e tokotaha ma u uhila lesisita. Kapau te ke fiema u ho api nofo anga ke fakangata pe tu usi tu uma u atu, temau feinga leva ke ta ofi a hono toe fakahoko atu a e uhila i he faingamalie vave mo fakapotopoto taha o fakatatau ki he aho fakangata na e fakaha mai i ho o tohi fakatokanga fakangata pea ko ho fatongia ki hono ma u o e uhila e fakangata o kamata mei he aho ko ia ( o kapau ko e aho ko ia he ikai ke toe foki ki he aho kimu a ange). E malava, i he emau vakai i tau ataina, kemau to o ko homau fatongia a e fakahoko atu o e uhila ki ho api nofo anga mei he aho fakangata kuo ke fakaha mai pe ko ha amau tu usi pe fakangata i ha founga oku malu a hono tuku atu o e uhila ki ho api nofo anga i he taimi vave mo fakapotopoto taha mei he aho na a ke fakaha mai ai ke fakangata. Kapau e fakapotopoto kia kimautolu ke fakahoko, temau fakahoko ha lau faka osi o e mita i he aho ngaue ofi taha ki he aho te ke faka amu ke fakangata atu ai a hono fakahoko atu ai a e uhila. Pea ka ikai e malava kemau kole atu ke ke omai a e lau mita kia kimautolu pe ko ha amau fakafuofua atu pe a e lau faka osi. Ko ho o ngaahi totongi uhila e ta ofi atu ia mei he taimi a hono lau e mita faka osi pea temau hanga o oatu a e mo ua faka osi kiate koe. E malava ke hilifaki atu ha totongi mavahe ki he ngaue oku fakahoko o fakatatau ki he founga oku ke fili ke ngaue aki ki hono lau faka osi. Page 9

10 Kapau te ke fiema u ke kei fakahoko atu pe a e uhila ki ho api nofo anga fo ou pea ke fakahoko mai pe a e ngaahi fakaikiiki fo ou ke fakahoko atu ki ai pea e kei hoko atu pe a e aleapau ko eni o ikai fakangata. fakafatongia aki eni, pea kuopau ke ke fakahoko mai ha maumau pe ko ha mole o ha me a ngaue. he ikai uesia heni ha ngaahi fakalelei fakalao temau fakahoko. E malava pe ko ha o fiema u ke tuku fakataimi a hono fakahoko atu o e uhila. Fetu utaki mai pe kia kimautolu. Manatu i, kapau e tuku ta efakahoko a ho o uhila i ha taimi loloa pea tuku a ho o faka aonga i a e uhila o laka hake i ha mahina e tolu pea e fiema u leva ha tohi setifikeiti kakato mei he komisoni uhila ke fakapapau i oku malu a e tu unga faka uhila o e api nofo anga. Oku fa a hilifaki atu a e totongi hoko i he taimi e toe fakahoko atu ai a e uhila. Oku iai a e ngaahi tu unga makehe oku i ai emau totonu ai ke fakangata a e aleapau ni pea mo hono fakahoko atu o e uhila kiate koe. Ka neongo ia, e toki ngaue aki pe a e totonu ko ia o kapau te ke fakahoko ha maumau lahi pe vilitaki ke maumau i a e ngaahi tu unga o e aleapau (pe ko hono tu usi atu a ho o uhila i hano ta etotongi a ho o mo ua). Kapau te ke fakahoko ha maumau lahi i he aleapau ni ka e malava ke fakahoko hano fakalelei i temau oatu ha taimi fe unga ki he me a ke fakalelei i aki a e maumau ko eni kae lava ke oua e tu usi ho o uhila pe ko hono fakangata a e aleapau. Kapau te ke vilitaki ke fakahoko a e ngaahi maumau iiki o e ngaahi makatu unga o e aleapau e malava kemau fakangata etau aleapau pea mo hono fakahoko atu a e uhila kiate koe. Temau toki fakahoko pe eni i ha hili ha amau oatu ha taimi fe unga ke fakahoko atu o fakatatau ki he ngaahi atakai mo e natula o e ngaahi maumau i he taimi ko ia. Ko e ngaahi maumau non-material e malava ke kau ai, fakatata, ka oku ikai fakangatangata ki ai, ta etotongi hokohoko o e ngaahi mo ua, ngaahi ulungaanga ta etaau ki he emau kau ngaue, ngaahi launga toutou hoko, pe ko hano toutou fakafaingata a ia i a e ngaahi totonu ke oatu ki ho api nofo anga i ha ngaahi taimi lelei. Ngaahi Uhila Hala Ko e konga lahi o e ngaahi uhila hala i he kotoa o Tonga oku ma u pea tauhi ia e he Kautaha Uhila a Tonga. Oku iai a e ngaahi uhila i he ngaahi fale koloa, fakafaletolo, mo e ngaahi hala loto oku fakalele fakafo ituitui pe ia. Kapau oku iai ha maama hala oku ofi atu kiate koe oku mate pe kuo maumau, telefoni mai pea temau feinga ke ngaahi. Oku faka amu a e Kautaha Uhila a Tonga ke ngaue mo koe ke tokoni ke fakapapau i oku malu mo hao a e hala pea mo ho api nofo anga. Ngaahi akau mo e laine uhila E malava ke uesia e he ngaahi akau lalahi mo e ulu akau a e ngaahi laine uhila. Ko e taimi oku a u ai a e ngaahi ulu akau ki he ngaahi laine uhila oku ne fakatupunga a e nounou/fehalaaki i he halanga uhila (short-circuiting). Ko e uhinga eni oku fa a uesia atu ai a e uhila fakafokifa ta efakahoko atu pea mo e soki a e uhila ko e taimi oku tavilivili holo ai ha ulu akau he ngaahi laine uhila. Oku ke loto ke tauhi a e ngaahi akau oku i ho malumalu pea ke pule ki ai i ho api nofo anga mei ha anau uesia a e ngaahi laine uhila mei he vaha a mei he mama o kuo tuku mai e he Kautaha Uhila ki he ngaahi laine uhila i he ngaahi makatu unga kotoa oku fakahā e he Poate Uhila o hange ko e havili lahi, o anga pehe ni: Laine Pou uhila 11kV volota ma olunga Mita e 2 400V/230V volota ma ulalo Mita e 1 Ngata anga o e Souni Kapau temau ta ofi a hono fakahoko atu ho o uhila: kuo pau pe ke ke kei totongi mai a ho mo ua faka osi pea mo e ngaahi toenga mo ua ne totonu ke totongi mai ( o kau ki ai ha ngaahi fakamole tanaki mo fakalao); ko e ha pe ha loloa a e taimi a ho o hokohoko atu ke nofo i he api nofo anga ne fakahoko atu ki ai a e uhila, e kei fiema u pe ke hokohoko atu a ho o faka ataa mo malu i a e ngaahi me a ngaue a e Kautaha Uhila a Tonga o hange ko ia ko ene ha i he aleapau ni. Te ke kei hoko pe ko e tokotaha e Ko e laine pou uhila volota ma ulalo oku meimei ko e laine uhila ia i he vaha a a ho o api nofo anga pea mo e pou uhila a e Poate Uhila. Ko e ngaahi laine pou uhila volota ma olunga ko e ngaahi laine lalahi ange ia oku hoko ki he ngaahi puha uhila lalahi (transformers). Kapau temau ilo ki ha ngaahi akau oku tupu ofi i he ngata anga o e ma u anga uhila pea ko e ngahi fakamole ki hono fakama a mo tutu u a e ngaahi akau e lava ke fakahaofi. Kapau he ikai te ke fai pau ki he fakatokanga, kuopau ke ke totongi a e ngaahi Page 10

11 fakamole ki he ngaue ko eni pea e hilifaki atu a e ngaahi fakamole ko eni ki ho o tohi mo ua. Ko ho fatongia ia ke fakama a mo ave ha ngaahi kongokonga i akau mo ha veve mei hono tutu u o e ngaahi akau ko eni i ho api nofo anga. Kapau te ke kole kemau ave a e veve ko eni e hilifaki atu leva ha totongi o e ngaue ko ia. Kapau temau fiema u ke ngaohi ha maumau i he laine uhila koe uhi ko ha maumau mei he ngaahi akau i ho api nofo anga, te ke totongi leva a e ngaahi fakamole ki he ngaue ko eni. kimautolu ha uhila pe lolo o ha fa ahinga pe folinga pea mo ha ngaahi ta efiemalie fakakautaha moha kautaha e taha oku kau mai, ka oku ikai kau ki ai ha ngaahi uhinga fe amokaki fakapa anga. O kapau e fehangahangai a e Kautaha Uhila mo ha fa ahinga ivi ta emapule i o uesia atu ai ho o ma u anga uhila temau feinga homau lelei taha ke fakasi isi i e uesia ko ia aki a e lahi taha temau ala lava pea kapau e uesia/motumotu atu ai a ho o ma u anga uhila, temau feinga ke fakafoki atu a ho o ma u anga uhila i he vave taha mo fakapotopoto taha e ala lava. Kataki fetu utaki mai kapau oku ikai ke ke fakapapau i. Kapau e toutou tutu u a e ulu akau oku ke tokanga i e ikai fiema u ke tamate i a e uhila pea e ikai ke ke totongi hono tutu u hifo o e akau. Kapau oku ofi a e ulu akau ki ha ngaahi laine uhila, ka oku fiema u ke tutu u, kataki o fekumi ki ha fale i/tokoni fakapalofesinale, ki ho o malu mei he fakatu utamaki o e uhila. Kataki o tokanga i ange e malava ke matu aki fakatu utamaki ki he tamaiki oku va inga i he ngaahi akau oku fetu utaki mo ha ngaahi laine uhila. Mole pe Maumau He ikai mo ua ki ha taha o tatau i he Kautaha Uhila a Tonga pe ko koe ( i he aleapau pe ko ha fehalaaki) ki ha fa ahinga uhinga i he mole pe maumau oku ne uesia ha taha ( o kau ai ha ngaahi maumau ki ha me a ngaue pe fale) tukukehe o kapau ko e hoko eni o fakatatau ki he ngaahi me a ko eni: ko e ikai faipau ki he ngaahi tu utu uni moe makatu unga o e aleapau ko eni; pe ko ha ngaue ta etokanga pe ko hano ta efakakau i he ta etokanga a e ( o fakatatau pe ki he keisi ko ia) Kautaha Uhila pe ko koe (pe ko ha tokotaha pe oku ke tokanga i); pea ko e mole pe maumau ko ia: i. na e mei malava pe ke tomu a fakatokanga i ka ii. oku fakatupu pe e he ta e tokanga mo e ta e malava; pea ikai fakatupunga e ha me a pe ko ha fa ahinga atakai oku mahulu atu ( o fakatatau ki he me a na e hoko) he mafia o e Kautaha Uhila pe ko koe o mapule i. Ko ha me a pe ko ha atakai oku mahulu atu i he me a oku mapule i e ha taha i he ongo tafa aki (ko ha me a oku hoko mo ha ivi ta emapule i) o kau ki ai ha tau, mofuike, vela, uhila (tapa), afa, saikolone, moha ngaahi fakatamaki pehe, e ikai malava ke feinga i ha uhila fe unga, ko e ikai malava ke fakatau ha uhila fe unga, ko e ikai malava e ha taha pe kautaha o omai kia E ikai totongi atu e he Kautaha Uhila ha fa ahinga mole pe maumau te ne uesia koe koe uhi ko e li aki pe ta e fai e he tokotaha hono tolu hono fatongia, kau ai a e misini uhila pe senoleita. E tatau ai pe a koe pe ko e Tonga Power o fakatatau ki he aleapau ni e ikai ke mo femo ua aki ki ha mole pe maumau a ia nae ikai hoko fakahangatonu, kau ai a e ikai ha fakangatangata, ko ha mole tupu mei he mole pe fehalaaki a e komipiuta na e tauhi faka elekitolonika ai a e ngaahi fakamatala. Tukukehe pe a e konga oku fekau aki mo e Lao ki he malu i o e kasitoma 2006 (Consumer Proctection Act 2006 pe CPA), ko e totongi e tuku atu ki he Tonga Power pe ko ha fa ahinga totogi pe e oatu o fakatatau ki he aleapau ko eni. E tatau pe koe moe TPL e ikai toe laka hake i he $5000 e eke o tatau ai pe pe ko e mo ua na e fakatupu e he ta e tokanga pe ta e tokanga a e Tonga Power pe ko koe. Ko e uhila temau tufa atu kia koe e fakatatau ia mo e tu unga oku fiema u ki he tu unga ngaue lelei fakangaue anga i he malumalu o e CPA, pehe ki he aleapau faka atā, ngaahi fatongia fakalao kotoa pe mo e ngaahi tu utu uni oku fekau aki. Oku ikai mavahe a e ngaahi totonu ia oku ke ma u i he aleapau ni pea e ikai ke fetongi ia e ha totonu oku ke ma u i he CPA. Kapau oku i ai ha o launga Kataki o fakaha mai kapau oku i ai ha o launga. Temau feinga ke ako mei ai pea ai ke toe lelei ange. Oku ikai ha taha ia te ne loto ke alu e faingata a ta e fai ha ngaue ki ai ke veteki. Oku mau mahu inga ia aupito iate koe mo ho o loto lelei. Ka ko emau taumu a ia ke ngaue lelei ke veteki vave a e faingata a. Kapau oku ke ongo i oku ikai ha tali fe unga ki ho o launga, kataki o telefoni mai pe ko e pea temau tokoni atu aki emau founga ki hono fakalelei i ha fakakikihi pehe ni. Temau uluaki kole atu ke tohi mai ho omou launga o fakatu asila ki he Tonga Power pea tohi i a e Launga i he sila. Kapau oku fekau aki ho o lauanga mo e tufaki atu a e uhila, pea oku i ai a e fokotu utu u ke mau ngaue aki o hange ko ia oku ha atu i lalo. Te mau ngaue ki ho o launga i he aho ngaue e 5 na e ma u mai ai. Page 11

12 Ko e ma u pe ha ta e fiemalie, e kamata leva a e ngaue. Kapau ko e me a fekau aki mo e totongi mo ua, e ta ofi emau kole atu ke totongi mai a e mo ua ka e oua kuo kakato a e ngaue ki ai. Temau fakatotolo i a e ta e fiemalie ni pea tali i loto he aho ngaue e 10 hono ma u mai ho o launga, pea e tefito pe a e tali mo e ngaue ki he fiema u. Temau ala kole atu ketau fakataha o talanoa ke a usia ha fakalelei. Kapau oku ikai ke ke fiemalie ki he ola o e ngaue ne fai ki he launga, pea ikai kemau lava o veteki a e palopalema i he loto i aho ngaue e 15 mei hono tali o e launga, e malava leva ke ke hoko atu ki he Komisoni Uhila pea ko e tu asila fetu utaki eni: Komisoni Uhila Puha 47 Nuku'alofa Tonga Telefoni: (676) Fax: (676) chairman.regulator@gmail.com Liliu ki he aleapau Temau lava o liliu a e aleapau i ha fa ahinga taimi pe. E ikai toe oatu ha fakatokanga ia ki he fanga ki i liliu iiki ki he aleapau. Ko e ai pe eni kapau oku aonga a e ngaahi liliu kia koe pe i ai ha ola lelei. Ko e ngaahi tu unga ke he temau tomu a oatu e fakatokanga he mitia ki ha ngaahi liliu. Kapau oku ke fiema u ha tatau o e ngaahi liliu pea ke kataki o fetu utaki mai. Tukukehe kapau e fakatokanga atu, e toki kamata a e ngaahi liliu ko ia he osi a e taimi fakatokanga. E toki hoko pe liliu ki he totongi e uhila mo e totongi ki he ngaahi sevesi o hange ko ia oku ha i he konga oku ulu i tohi ngaahi totongi i he aleapau. Ngahi fanongonongo Tukukehe kapau e fokotu u atu he aleapau, e oatu a ho mo ua pe fanongonongo o anga pehe ni: oatu fakahangatonu ki ho api; pe Meili atu ki ho tu asila positi ofisi fakamuimui taha; pe oatu ki he misini fax fakamuimui na a ke tuku mai hono fika; pe oatu ki he tu asila e-meili na a ke tuku mai ; pe fanongonongo atu he letio kapau temau pehe ko e lelei taha eni; pe Fanongonongo i ha nusipepa kapau temau pehe e lelei ia; Telefoni atu kapau oku i ai ha ngaahi fiema u fakavavevave kehe. Temau lau kuo mou ma u a e fanongonongo na a mau oatu he aho e tolu hili emau tufaki atu pe ko e tufa atu e homau fakafofonga ki ho api, pea i he aho na e oatu ai a e fax pe e-meili. Pe ko e aho na e pulusi ai he pepa pe ko e tuku atu he Letio. Ngaahi fetō aki Oku i ai a e aleapau faka atā a e Tonga Power mo e Komisoni Uhila. Kapau e i ai ha me a i he aleapau ko eni oku ikai fetaulaki mo e aleapau faka atā, he oku na fekau aki ho o ngaahi to nounou mo e fatongia, pea e pule a e aleapau faka atā. Fakafehokotaki mo e tu unga ngaue Kuopau ke ke fakapapau i oku ke tauhi ki he tu unga fakafehokotaki mo e ngaue, naahi tu utu uni, founga ngaue lelei a e tu unga fakangaue anga pea ki ha fa ahinga tu unga malu pe fakatekinikale. Kapau oku ikai mahino kia koe a e ngaahi fiema u ko eni pea ke fetu utaki mai pe ko e Komisoni Uhila. Kapau oku lahi hake he poini tufaki e taha i ho api pea ke feinga ke oua na a toe fakahoko ia ki he ngaahi poini ke he oku te eki ke ke fetu utaki mai i ha tohi kole ke fakangofua atu e he Tonga Power. E tapu aupito ke ke hoko fakahangatonu pe tu usi ha fa ahinga naunau pe uaea ki he ngaue anga tufaki uhila te eki ma u ha ngofua mei he Tonga Power. Faka atā Te ke omai ha totonu mo faka atā ki he Kautaha mo homau kau fakafofonga koe uhi: Ke fakapapau i a e ngaahi fakamatala ki he mita; mo e Fokotu u,fakalelei, tesi, a ahi, pukepuke, monomono, fetongi, fakalele, lau pe to o emau me angaue (kau ai mo hano to o he osi a e aleapau); mo e Fakapapau i mo fakalelei i ha kaunoa ki he lelei o e ngaue ki he laine oku mau fakahoko ; mo e Malu i pe ta ofi ha faingata a pe fakatu utamaki ki ha taha ; mo e Tu usi pe fakahoko a e uhila; pe ha toe me a e fekau aki mo e ngaahi me a i olunga. Kapau e ikai ke ma u e he Tonga Power pe ko homau kau fakafofonga ha ngofua ki ho api nofo anga ke fokotu u ha naunau faka hila pea temau oatu ha fakatokanga taimi fe unga ke tu usi ho o uhila. Tukukehe a e ngaahi me a anga maheni (hange ko e lau pe sivi e mita i ho tu afale) pe fakatu utamaki, ki mu a pea sivi ho api temau oatu e fakatokanga pe ko homau kau fakafofonga pea temau oatu e fakatokanga He taimi temau a u atu ai pe ko homau kau fakafofonga ki ho api nofo anga; Page 12

13 Fai homau tukuingata ke fakasi isi i ha ngaahi maumau e ala hoko ki ho api pe ha maumau ke he; pea Fakaha atu a e uhinga emau hu atu ki ho api Fai ki he me a oku ke fiema u (hange ko e taimi a u atu ai, tuku pe a e matapa e ā, faka uli lelei pea oua e fu u hoha a ki he monumanu, pe hu ki ha ngaahi feitu u pelepelengesi) Te mau hu atu pe ko homau kau fakafofongaa ki he fale. Nau to o a e ngaahi faka ilonga ID ke mahino ko emau kau ngaue pe kau fakafofonga pea; Fakaalaala, mo faka ehi ehi, pea faka apa apa foki pea fakafotunga fakamatu otu a he taimi kotoa pe. Te mau fiema u ha ki pe ilo e fika ki he ngaahi api e ni ihi ke mau lava o hu ki ai. Oku mau tokanga ki hono tauhi, pea fakafoki atu a e ngahi ki mo e ngaahi fakamatala fakapulipuli ki ho api pea e ma u pe ia kapau e kole mai koe uhi ko e taha te ne ngaue aki. Oku tanaki atu a e totonu ke atā ki he totonu e atā oku mau ma u i he ngaahi tu utu uni. Tauhi e naunau i ho api Oku ke loto ke tuku mo tauhi a emau ngaahi naunau i ho api ke malu pea i ha feitu u atā, pea ke loto foki ke malu i mei hano alasi noa ia pe maumau i, ka e ikai ha totongi kia kimautolu. Te ke toe loto pe ke tali mai ha fa ahinga kole temau fai atu ke fakapapau i a e malu a e ngaahi me a ngaue. Te ke toe loto foki ke fakaha mai kapau e i ai ha maumau pe auha a e me a ngaue. Ko e ngaue anga tufaki uhila, neongo e tu u ha konga i ho api, ko e koloa ata ataa pe ia a e Toga Power. Oku ikai ha konga e taha o e ngaahi naunau tufaki uhila e i ai ha o totonu pe kaunga ki ai. Te ke fakapapau i e ikai uesia pe ala ha taha ki he ngaahi naunau pea hange ko e ulu akau ke ne uesia a e ngaahi uaea, pe ko ha o hoko ha uaea ki he ngaahi nanau ko eni o a u pe ki he osi a e aleapau ka ko eni, tuku ke he ka i ai ha fiema u fakatu upake koe uhi ke malu i ha mo ui pe ta ofi ha maumau ki ha koloa. Fakapapau i foki e ikai teke ala pe ko ha o fakafofonga o ngaue aki a e ngaahi naunau ko eni pe maumau a e ngaahi tu utu uni fakalao pe uesia ai ha malu a ha taha. Te ke fetu utaki mai leva ka hoko ha uesia ki he emau ngaue anga tufaki uhila pe uesia ene ngaue. Tu usi ho o ma u anga Uhila Tuku ke he emau totonu ke tu usi ho o uhila i he aleapau ko eni, e toe lava ke tu usi ho o uhila hili ha oatu ha fakatokaga ki he naahi me a ko eni: Kapau e ikai teke faka atā pe fakangofua o fakatatau ki he aleapau emau kau ngaue kenau hu ki ho api nofo anga (kau heni a e lea pe ulungaanga ta e taau ki he emau kau ngaue pe ohofi e ha kuli) Kapau oku ikai tatau ho o ngaahi naunau pe me angaue mo e aleapau ko eni. Ikai teke fakalelei i ha kaunoa pe maumau hili ha oatu o e fakatokanga. Kapau oku ikai ke fakapapau i oku lava ke a usia a e tu unga si i o e fiema u fakatatau ki he aleapau ko eni : Kapau temau pehe oku i ai e palopalema faka uhila i ho fale ;pe Kapau e fakangata a e aleapau ko eni Tuku kehe kapau ko e uhila e tu usi ko e uhinga fakavavevave, hange ko ha fakatu utamaki, temau uluaki fakatokanga atu. E kau i he fanongonongo a e fkmatala ki he me a teke fai ke oua e tu usi ai ho o ma u anga uhila. Tau fakalaka o e Mita E fa a tau kakaa i a e ngaahi mita o tu u ai ene ngaue, pe ikai ngaue lelei pe ikai toe fou mai a e uhila he mita. Oku lahi aupito a e mole a e TPL ko e fu u lahi hono tau kakaa i pe maumau i o e mita. Ikai ngata i he mole a e ma u anga pa anga,ka ko hono tau kakaa i a e mita uhila oku ta e fakalao tatau mo ha hoko ta e fakalao o e uhila ki ha api he e ala hoko ha vela, soki pe mate ki ha taha he fale ko ia pe ko e kau lau mita. E tautea mamafa aupito a e kaiha a uhila. Oku faka a ai e he TPL a e kakai mo e kau ngaue kenau fakaha mai a e kaiha a uhila aki hono faka ali mai ha me a ofa ke oange ha ngaahi fakamatala. Oku fa a $100 ki he kalasi mita mata taha, $200 ki he mita tolu pea mita CT ko e $300. Ka ilo pau ha kaiha a uhila, e tu usi leva a e ma u anga uhila a e kasitoma he taimi pe ko ia pea ka toe hoko e lau ia ko e hoko fo ou a ia e fiema u a e tokotaha ma u uhila ke ma u ha tohi fakamo oni pe setifiketi o e talangofua ki he ngaahi tu utu uni (COC). Oku i ai a e totonu a e Tonga Power ke faka ilo pea ke ai mo ha laine ngaue fo ou ke fokotu u he vaha a o e api ko ia mo e ngaue anga uhila. Kimu a pea toe fakahoko e uhila, kuopau ke totongi e he Kasitoma ko eni a e ngaahi me a ni : Tautea totongi pa anga e $500, $1000 mo e $3000 ki he mita mata taha, mata tolu mo e mita CT koe uhi ko e tau fakalaka o e mita Totongi ki he laine fo ou oka fiema u Fakafuofua a e mahu inga o e taimi ne kaiha asi ai a e uhila Totongi ki hono toe fakahoko o e ma u anga uhila fo ou kau ai a e totongi leipa, naunau moe me alele E fakahu leva a e fakamatala mo e ngaahi fakamo oni ki he kau polisi mo e Komisoni Uhila ki ha hoko atu o e ngaue. Page 13