PENERAPAN KESANTUNAN DALAM KOMUNIKASI MELALUI FILEM

Transcription

1 4 PENERAPAN KESANTUNAN DALAM KOMUNIKASI MELALUI FILEM Mohd Luqman Mohd Shapie Sekolah Rendah Gongshang Abstrak Kajian ini berfokus pada aspek kesantunan leksikal yang terdapat dalam dialog filem Ombak Rindu (2011), iaitu dialog antara dua watak utama filem tersebut. Kajian dalam bidang pragmatik yang dilakukan ini akan mengenal pasti padanan leksikal dengan berpandukan Tesaurus Bahasa Melayu Dewan Edisi Baharu (2010) dan juga Tesaurus Bahasa Melayu Edisi Kedua (2011). Ketepatan pemilihan leksikal yang digunakan dalam dialog filem Ombak Rindu akan dapat diperlihatkan selain daripada mengaplikasikan model Prinsip Kesantunan Leech (1983) berdasarkan keenam-enam maksimnya. Dapatan analisis menunjukkan bahawa ketepatan pemilihan leksikal dalam dialog filem Ombak Rindu telah dipengaruhi oleh empat faktor utama, iaitu konteks peristiwa, latar belakang watak, struktur suku kata dan kekerapan penggunaan sesuatu kata dalam komunikasi seharian. Dalam konteks pengajaran dan pembelajaran bahasa Melayu, penerapan aspek kesantunan leksikal khususnya kata ganti nama diri dan kata sapaan turut dapat diperlihatkan dalam drama tempatan Kisah Kita Episod 5 (2014). 147 data leksikal kata ganti nama diri dan 115 data leksikal kata sapaan telah dikenal pasti dan hasil kajian mendapati ketepatan pemilihan leksikal tersebut turut dipengaruhi oleh keempatempat faktor, iaitu konteks peristiwa, latar belakang watak, struktur suku kata dan kekerapan penggunaan sesuatu kata dalam komunikasi seharian. Ini membuktikan bahawa penerapan kesantunan dalam komunikasi melalui filem mahupun drama dapat direalisasikan dengan berkesan dalam pengajaran dan pembelajaran bahasa Melayu. Kata Kunci: kesantunan, leksikal, kata ganti nama diri, kata sapaan, filem, drama 79

2 Pengenalan Manusia menggunakan bahasa sebagai saluran untuk berhubung, iaitu untuk menyampaikan perasaan dan buah fikiran. Penggunaan bahasa yang sempurna akan menentukan keberkesanan komunikasi atau mesej yang ingin disampaikan. Demi memastikan keberkesanan komunikasi dicapai, penggunaan bahasa yang baik, tepat dan berkesan perlu digunakan. Penggunaan bahasa yang baik, tepat dan berkesan ini amat berkait rapat dengan unsur kesantunan berbahasa. Kesantunan berbahasa ialah tatacara atau peraturan yang wujud dalam sesuatu bahasa. Awang Sariyan (2007:1-2) menjelaskan bahawa kesantunan berbahasa merupakan salah satu ciri penting bagi bangsa yang bertamadun serta diukur berdasarkan kepatuhan seseorang pengguna bahasa itu terhadap peraturanperaturan yang telah ditetapkan dalam sesebuah masyarakat. Unsur kesantunan berbahasa sering kali dilihat sebagai interaksi antara individu dalam berkomunikasi. Kesantunan berbahasa dalam sesebuah masyarakat itu turut dipengaruhi oleh norma budaya masyarakat tersebut. Hal ini sekaligus memperlihatkan bahawa aspek budaya dan kesantunan berbahasa dalam sesebuah masyarakat itu saling berkait rapat dan saling melengkapi. Unsur kesantunan berbahasa dalam budaya masyarakat Melayu turut dapat dilihat menerusi sesebuah karya filem Melayu yang dihasilkan. Ismail (2009:143) menjelaskan bahawa sesebuah karya filem itu merupakan cerminan sebenar dalam budaya sesebuah masyarakat. Karya filem Melayu yang menggunakan bahasa Melayu dan mempratikkan budaya masyarakat Melayu akan turut memaparkan ciri-ciri kemelayuannya kepada khalayak penonton. Salah satu ciri kemelayuan yang mencerminkan budaya masyarakat Melayu menerusi karya filem adalah berdasarkan aspek kesantunan berbahasa. Aspek kesantunan berbahasa dalam sesebuah karya filem ini merujuk kepada cara dan bentuk bahasa yang digunakan dengan penuh sopan, tidak biadab atau kurang ajar. Selain itu, kesantunan berbahasa dalam karya filem ini turut meliputi aspek-aspek seperti pemilihan leksikal, nada, gerak laku dan juga gaya yang digunakan semasa seseorang watak itu berkomunikasi. Asmah Haji Omar (2002:8-9) merumuskan bahawa asas kesantunan bahasa adalah dengan menitikberatkan tiga jenis peraturan, iaitu peraturan linguistik, 80

3 peraturan sosiolinguistik dan peraturan pragmatik. Berkaitan dengan ketiga-tiga jenis peraturan asas ini, kesantunan berbahasa dalam karya filem dapat dilihat pada penggunaan leksikal yang tepat dalam dialog sesebuah filem itu. Ketepatan leksikal dalam konteks dialog filem mampu mencerminkan ciri-ciri budi bahasa, kesantunan dan peradaban dalam diri seseorang watak melalui dialog yang diujarkan. Ketepatan leksikal yang digunakan ini juga amat penting dalam memastikan komunikasi berkesan berlaku terhadap audiens yang menonton filem tersebut. Aspek kesantunan berbahasa tergolong dalam bidang pragmatik. Kamus Linguistik (1997:192) telah menjelaskan bahawa pragmatik ialah pengkajian bahasa dari sudut pandangan pengguna, terutamanya pemilihan yang dibuat, kekangan yang dihadapi ketika menggunakan bahasa dalam interaksi sosial, dan kesan penggunaan bahasa ke atas peserta lain dalam lakuan komunikasi. Menurut Crystal (1971:61) pula, pragmatik ialah kajian tentang bahasa dari sudut penggunaannya. Hal ini merujuk kepada bagaimana penutur memilih untuk menggunakan sesuatu ujaran, iaitu halangan yang perlu difikirkannya ketika berkomunikasi serta kesan penggunaan bahasa tersebut terhadap pendengar. Sehubungan dengan itu, Clark (1996) menyatakan bahawa sesuatu ujaran hanya boleh difahami dengan sempurna melalui analisis yang berasaskan konteks pragmatik. Konteks yang dimaksudkan ini berkait rapat dengan penutur, pendengar, apa yang diperkatakan, bila dan bagaimana mereka mengatakannya serta apa tujuan mereka memperkatakannya. Kajian dalam bidang kesantunan bahasa khususnya dari aspek ketepatan leksikal yang terdapat dalam karya filem Melayu diharap dapat menambahkan lagi sumbangan yang baharu dalam bidang pragmatik. Kajian kesantunan leksikal dalam karya filem Ombak Rindu (2011) dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014) ini, merupakan satu kajian baharu yang khususnya melibatkan pengkajian tentang padanan dan ketepatan leksikal. Selain itu, hasil dapatan kajian ini diharap dapat memaparkan kerelevanan dan cerminan sebenar budaya kesantunan berbahasa dalam masyarakat Melayu yang telah dipaparkan menerusi karya filem Melayu yang terkenal seperti Ombak Rindu (2011) dan drama tempatan, iaitu Kisah Kita Episod 5 (2014). Justeru itu, kekuatan serta kelemahan dapatan kajian terhadap kesantunan leksikal dalam karya filem Ombak Rindu dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014) ini diharap dapat menggalakkan lagi kajian-kajian baharu yang mengkaji aspek kesantunan berbahasa dalam karya-karya filem dan drama Melayu yang lain. 81

4 Pernyataan Masalah Bidang kesantunan berbahasa telah mendapat perhatian para pengkaji sejak tahun 1950-an sehingga kini. Ini adalah kerana kesantunan berbahasa itu merupakan suatu nilai yang hadir dalam setiap masyarakat termasuklah dalam budaya masyarakat Melayu. Secara umumnya, kajian-kajian yang telah dilakukan oleh pengkaji bahasa terhadap aspek kesantunan berbahasa dalam konteks masyarakat Melayu telah memaparkan unsur keharmonian dan keindahan yang hadir dalam kehidupan masyarakat Melayu tersebut. Berdasarkan kajian literatur, banyak kajian tentang aspek kesantunan berbahasa menjurus kepada majlis pertunangan, ucapan dalam ceramah dan juga karya pantun. Justeru, pengkaji mendapati bahawa kajian terhadap kesantunan leksikal khususnya terhadap karya filem Melayu kurang mendapat perhatian pengkaji bahasa. Kajian tentang kesantunan berbahasa yang khusus kepada karya filem dan drama amat kurang dikaji walaupun sesebuah karya filem dan drama itu merupakan suatu wadah yang mampu mengungkapkan cerminan sebenar budaya kesantunan berbahasa yang wujud dalam masyarakat Melayu. Antara kajian yang pernah dilakukan terhadap karya filem ialah kajian oleh Indirawati Zahid (2006). Namun demikian, tujuan kajian tersebut tidak menjurus kepada aspek kesantunan berbahasa tetapi lebih khusus kepada aspek verbal dan nonverbal dalam karya filem. Dapatan analisis tersebut menunjukkan bahawa kedua-dua aspek verbal dan nonverbal itu amat bergantung kepada persepsi masyarakat Melayu. Disebabkan keterbatasan dan kekurangan kajian terhadap kesantunan berbahasa dalam karya filem dan drama Melayu, pengkaji terdorong untuk mengkaji aspek ini yang menjurus kepada kesantunan leksikal dalam sebuah filem Melayu yang bertajuk Ombak Rindu (2011) dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014). Tujuan Kajian Tujuan kajian ini dijalankan adalah untuk: 1. mengenal pasti padanan leksikal kata nama, kata kerja dan kata adjektif dalam filem Ombak Rindu dan hubungannya dengan komunikasi berkesan; 2. menghubungkaitkan penggunaan leksikal dalam filem Ombak Rindu dengan Prinsip Kesantunan Leech (1983); dan 82

5 3. mengenal pasti penggunaan leksikal kata ganti nama diri dan kata sapaan dalam drama Kisah Kita Episod 5 (2014) yang boleh diterapkan dalam konteks pengajaran dan pembelajaran bahasa Melayu. Kajian Literatur Aspek kesantunan berbahasa telah banyak dibincangkan oleh pengkaji barat dan juga tempatan menerusi beberapa kajian yang telah dilakukan oleh mereka. Namanama pengkaji dari luar dan dalam negara yang telah banyak menyumbang kepada bidang pragmatik ini adalah seperti Goffman, Brown dan Levinson, Leech, Watts, Asmah Haji Omar dan juga Awang Sariyan. Nama-nama ini merupakan antara nama-nama penting yang sering dikaitkan dengan bidang kesantunan berbahasa. Kajian literatur ini akan membincangkan tentang kajian-kajian yang berkaitan dengan kesantunan berbahasa berdasarkan kajian luar dan dalam negara, iaitu mengikut kronologi tahun kajian dilakukan. Kajian yang dilakukan pengkaji merujuk kepada penulisan-penulisan seperti yang terdapat dalam buku, jurnal, kertas kerja, tesis dan juga disertasi. Merujuk kepada kajian-kajian yang berkaitan dengan kesantunan berbahasa yang telah dilakukan oleh pengkaji barat, kajian dalam bidang kesantunan telah bermula sejak tahun 1950-an (DuFon et. al., 1994). Antara penulis awal yang membuat kajian tentang aspek kesantunan ialah Goffman (Noriati, 2003:1). Berpandukan konsep air muka atau on face work yang telah ditulis oleh Goffman pada tahun 1955 misalnya, beliau menyatakan bahawa manusia menjaga muka untuk memastikan keharmonian dalam perhubungan sesama manusia. Goffman (1967) turut menjelaskan bahawa terdapat perbezaan dalam setiap budaya dan masyarakat apabila membincangkan tentang konsep muka. Hasil penulisan dan kajian Goffman pada tahun 1955 tentang konsep muka telah merangsang beberapa usaha serta kajian lain yang berkaitan dengan kesantunan berbahasa. Pada tahun 1960, terdapat kajian oleh Grapow, H. yang mengkaji tentang strategi orang Arab ketika menyapa dan menegur seseorang. Kajian tentang bahasa sapaan dalam kalangan Amerika Inggeris pula telah dilakukan oleh Brown, Roger dan Ford pada Perkembangan dalam kajian terhadap bidang kesantunan bahasa semakin mendapat perhatian para pengkaji pada tahun 1970an. Antaranya ialah kajian tentang Sociolinguistic Rules and 83

6 Address yang ditulis oleh Ervin-Tripp pada tahun Pada tahun 1973 pula, Lakoff telah menulis tentang the logic of politeness sebelum meneruskan penulisannya pada tahun-tahun berikutnya sehingga tahun 1990an. Menurut Lakoff (1989), kesantunan bertujuan untuk meminimumkan risiko konflik semasa menjalinkan komunikasi. Tujuan meminimumkan risiko konflik ini adalah supaya komunikasi antara penutur dan pendengar itu mampu berjalan dengan lancar, iaitu tanpa ada sebarang kekangan atau halangan semasa berkomunikasi. Pada tahun 1975 pula, Grice telah membuat kajian tentang logic and conversation. Hasil kuliah Grice di Universiti Harvard ini boleh dianggap sebagai pelopor kepada ilmu pragmatik moden. Berdasarkan kajian tersebut, Grice (1975) telah memperkenalkan Co-operation Principle atau Prinsip Kerjasama yang didukung oleh empat maksim yang menjadi peraturan dalam sesuatu perbualan. Berdasarkan penulisan tentang Universal in Language Usage Politeness Phenomena yang dihasilkan pada tahun 1978, Brown dan Levinson (B & L) telah membincangkan tentang konsep muka positif dan negatif. B & L (1978) menyatakan bahawa kedua-dua konsep muka ini merupakan strategi kesantunan yang asas. Sehubungan dengan itu, B & L telah menjelaskan tentang teori kesantunan dengan menyatakan bahawa kesantunan berkait rapat dengan konsep muka. Ini telah dibuktikan melalui penjelasan mereka berkenaan konsep muka positif dan negatif yang wujud dalam diri seseorang. Namun demikian, teori kesantunan Brown dan Levinson (1978) ini telah mendapat kritikan daripada pengkaji lain kerana teori tersebut dikatakan lebih sesuai untuk digunakan dalam konteks budaya masyarakat barat sahaja. Pada tahun 1983, Leech telah menjelaskan perkara ini dalam teori Politeness Maxims atau Maksim Kesantunan. Prinsip Kesantunan Leech yang mengandungi enam maksim berdasarkan bukunya Principal of Pragmatics (1983), merupakan penambahbaikan kepada Prinsip Kerjasama Grice (1975). Prinsip Kesantunan Leech (1983) ini telah memasukkan unsur kebudayaan daripada pelbagai dimensi dalam menghuraikan aspek kesantunan. Selain pengkaji dari Barat, para pengkaji dan penulis dari Asia seperti Jepun, Korea, Thailand dan China juga telah mengkaji aspek yang berkaitan dengan bidang kesantunan. Dengan merujuk kepada kajian kesantunan dalam masyarakat Jepun, Ide telah mula menulis tentang kesantunan orang Jepun pada 84

7 tahun Pada tahun 1989 pula, Matsumoto telah membincangkan tentang perbezaan muka dalam kalangan masyarakat Jepun dengan masyarakat Barat. Dengan merujuk kepada kajian kesantunan berbahasa dalam konteks masyarakat Melayu yang telah dilakukan di Malaysia pula, terdapat beberapa penulisan oleh beberapa sarjana seperti Za ba (1969), Amat Juhari Moain (1985), Khatijah Ibrahim (1993), Nor Hashimah Jalaluddin (1994), Jamaliah Ali (1997), Asmah Haji Omar (2000), Sanat Mohd Nasir (2001), Noriati Rashid (2003) dan Indirawati Zahid (2012). Za ba (1950) dalam penulisannya tentang perlakuan dan etiket Melayu yang disiarkan dalam Journal Malayan Branch, merupakan antara penulisan awal yang menyentuh bidang kesantunan dalam masyarakat Melayu. Dalam penulisan tersebut, Za ba telah menyentuh beberapa perkara yang menjadi peraturan ketat dalam masyarakat Melayu bagi mengawal perlakuan seperti dalam percakapan dan juga etiket. Khatijah Ibrahim (1993) menerusi disertasinya yang bertajuk Politeness in Malay Directives pula, telah mengaplikasikan teori kesantunan B & L dalam kajiannya. Beliau mendapati bahawa masyarakat Melayu amat mengutamakan konsep air muka (Strategi Kesantunan Positif dalam percakapan) demi untuk menjaga keharmonian dalam sesuatu hubungan itu. Menurut kajian Asmah Hj Omar (1996: ) pula, konsep muka yang diperkenalkan oleh Brown dan Levinson (1978) mempunyai perbezaan dengan konsep menjaga air muka dalam konteks masyarakat Melayu. Konsep air muka yang dihuraikan oleh Asmah ini meliputi pengertian yang lebih luas dan mendalam berbanding konsep muka. Ini adalah kerana, dalam konteks budaya masyarakat Melayu, sejak kecil lagi kepentingan menjaga maruah dan martabat telah dipupuk dalam diri setiap individu supaya tidak memalukan diri, keluarga, bangsa, agama dan negara. Menurut Sanat (2001) pula, kesantunan yang paling luas merujuk kepada konsep amar makruf nahi mungkar, iaitu bukan sekadar untuk menjaga strategi menjaga muka dan input budaya semata-mata seperti yang diketengahkan oleh Asmah. Berkaitan dengan kajian yang menganalisis sesebuah karya filem pula, Indirawati Zahid (2006) telah membincangkan tentang Aspek Verbal dan Nonverbal dalam Filem Melayu. Berdasarkan pembentangan kertas kerja tersebut, analisis kajian dari aspek verbal dan nonverbal telah dilakukan menerusi pemilihan tiga filem 85

8 Melayu, iaitu Puteri Gunung Ledang, Sepet dan Baik Punya Cilok. Merujuk kepada kajian yang terperinci dengan mengumpulkan data-data analisis menerusi pendekatan soal selidik, dapatan analisis menunjukkan bahawa kedua-dua aspek verbal dan nonverbal mempunyai peranannya yang tersendiri. Hasil dapatan juga menunjukkan bahawa kedua-dua aspek verbal dan nonverbal ini amat bergantung kepada persepsi masyarakat. Pada tahun 2009 pula, penulisan Abdul Wahid Jais dan Faezah Kassim menerusi buku yang bertajuk Bahasa Verbal dan Bukan Verbal : Linguistik, Sastera dan Peradaban, telah mengemukakan tentang kesantunan berbahasa dalam peradaban Melayu dari aspek komunikasi. Hasil kajian tersebut mendapati bahawa kesantunan komunikasi berkait rapat dengan unsur kebahasaan, sosial dan juga budaya. Terdapat juga kaitan yang rapat antara adab orang Melayu yang halus dengan ajaran agama Islam yang menekankan aspek keharmonian dan saling menghormati sesama anggota masyarakat. Berdasarkan kajian-kajian lepas tentang aspek kesantunan berbahasa yang telah dilakukan oleh para pengkaji bahasa dari dalam dan luar negara sejak tahun 1950an sehingga kini, aspek kesantunan berbahasa ini jelas telah hadir dalam setiap masyarakat di dunia ini. Namun demikian, kesantunan berbahasa dalam setiap masyarakat itu adalah berbeza, iaitu bergantung kepada faktor-faktor seperti budaya dan juga agama yang dipraktikkan oleh golongan masyarakat tersebut. Dalam konteks masyarakat Melayu, budaya Melayu dan agama Islam amat berkait rapat dengan unsur kesantunan berbahasa. Kaedah Kajian Pengkaji telah menggunakan lapan (8) kaedah dalam kajian ini. Kaedah-kaedah tersebut adalah: 1. Pertama, kaedah kepustakaan yang digunakan adalah melalui rujukanrujukan seperti buku, majalah, jurnal, kertas kerja, disertasi, tesis, kamus dan juga tesaurus; 2. Kedua, kaedah pemerhatian terhadap keseluruhan filem Ombak Rindu dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014) secara berulang kali. Kaedah pemerhatian ini turut dilakukan bagi mengenal pasti dialog-dialog yang diungkapkan oleh dua watak utama dalam filem tersebut, iaitu Hariz dan Izzah; 3. Ketiga, kaedah pentranskripsian dialog filem Ombak Rindu dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014) dilakukan kerana pentranskripsian dialog dalam filem tersebut memainkan peranan yang penting dalam pemilihan data-data 86

9 leksikal untuk dianalisis, sekaligus membantu dalam mencapai kedua-dua objektif kajian ini; 4. Kaedah keempat pula ialah kaedah pengkategorian data leksikal berdasarkan golongan kata masing-masing, iaitu kata nama, kata, kerja, kata permintaan, kata sapaan dan kata ganti nama diri; 5. Kelima, kaedah pemadanan leksikal dengan dua data bandingan berdasarkan padanan yang disenaraikan dalam Tesaurus Bahasa Melayu Dewan Edisi Baharu (2010) dan Tesaurus Bahasa Melayu Edisi Kedua (2011). 6. Keenam, kaedah rujukan konkordans berdasarkan korpus 5 menerusi laman sesawang Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP), iaitu digunakan bagi meneliti kekerapan penggunaan sesuatu leksikal dalam konteks komunikasi seharian; 7. Ketujuh, kaedah kuantitatif digunakan dalam bahagian analisis kajian bagi menunjukkan jumlah perangkaan dan peratusan khususnya dalam mencapai objektif pertama dalam kajian ini. Kaedah kuantitatif ini turut digunakan untuk objektif kedua dan ketiga yang akan memperlihatkan hubungan Prinsip Kesantunan Leech (1983) dengan penggunaan leksikal dalam filem Ombak Rindu dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014); dan 8. Kaedah terakhir ialah pengaplikasian Prinsip Kesantunan Leech (1983) terhadap data analisis yang akan memperlihatkan sejauh mana ia telah mematuhi Prinsip Kesantunan Leech (1983). Bahan Kajian Kajian ini akan menggunakan sebuah filem Melayu yang bertajuk Ombak Rindu (2011) yang diterbitkan oleh Astro Shaw dan Tarantella Pictures. Filem ini telah dipilih sebagai bahan kajian untuk mewakili filem-filem Melayu lain yang pernah ditayangkan di pawagam. Selain itu, kajian ini turut akan menggunakan drama tempatan, iaitu drama Kisah Kita Episod 5 (2014) yang mencerminkan penggunaan bahasa seharian serta realiti kehidupan pelajar-pelajar Melayu di Singapura. Prosedur Kajian Kajian ini telah menggunakan sebelas (10) prosedur analisis dalam memastikan hasil kajian mencapai objektif kajian. Prosedur analisis yang digunakan ialah: 1. pemerhatian filem Ombak Rindu dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014); 2. pentranskripsian dialog filem Ombak Rindu dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014) bagi mempermudahkan pengkaji mengenal pasti data analisis; 3. pengenalpastian dialog dan data analisis mengikut babak dan peristiwa; 4. pelabelan data analisis seperti B bagi babak, D bagi dialog dan KGN bagi kata ganti nama; 5. pengkategorian data analisis, iaitu pengkategorian kepada kategori seperti kata nama, kata kerja, kata adjektif, kata sapaan dan kata ganti nam; 5 Laman korpus DBP, iaitu diakses secara atas talian. 87

10 6. pemadanan data analisis dengan merujuk tesaurus bahasa Melayu; 7. pengenalpastian faktor-faktor yang mempengaruhi pemilihan leksikal seperti faktor konteks peristiwa, latar belakang watak, struktur suku kata dan kekerapan penggunaan leksikal dalam komunikasi seharian; 8. rujukan konkordans menerusi laman sesawang Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP); 9. pengaplikasian kaedah kuantitatif bagi memperlihatkan darjah kedominan yang menjadi faktor penentu bagi pemilihan sesuatu leksikal serta bagi memperlihatkan keseluruhan data analisis yang dikaji dan juga; dan 10. penganalisisan hubungan penggunaan leksikal dengan Prinsip Kesantunan Leech (1983), iaitu untuk memperlihatkan sejauh mana Prinsip Kesantunan Leech dipatuhi atau sebaliknya dalam filem Ombak Rindu (2011) dan drama Kisah Kita Episod 5 (2014). Dapatan Kajian dan Perbincangan Dapatan kajian ini akan membincangkan tentang empat perkara utama, iaitu pertama, analisis padanan leksikal kata nama, kata kerja dan kata adjektif yang terdapat dalam dialog filem Ombak Rindu. Kedua, dapatan kajian akan turut memperlihatkan faktor-faktor yang menjadi penentu dalam pemilihan leksikal yang terdapat dalam dialog filem Ombak Rindu (2011), iaitu dialog antara dua watak utama dalam filem ini. Ketiga, hubungan penggunaan leksikal dalam dialog filem Ombak Rindu dengan Prinsip Kesantunan Leech (1983) serta sejauh mana prinsip kesantunan tersebut dipatuhi. Keempat, dapatan kajian akan mengenal pasti leksikal kata ganti nama diri dan kata sapaan yang terdapat dalam dialog drama Kisah Kita Episod 5 (2014). Dalam mencapai objektif kajian yang pertama, pengkaji telah menggunakan 58 data leksikal daripada dialog filem Ombak Rindu. Penggunaan 58 data leksikal disenaraikan dalam Jadual 1.1 seperti berikut: Jadual1.1: Jumlah Keseluruhan Data Leksikal Kata Nama, Kata Kerja dan Kata Adjektif dari Dialog Filem Ombak Rindu 88

11 Berdasarkan Jadual 1.1 di atas, data leksikal yang dianalisis merupakan daripada golongan kata nama, kata kerja dan kata adjektif yang digunakan oleh kedua-dua watak utama dalam filem Ombak Rindu (2011), iaitu Hariz dan Izzah. Berkaitan dengan leksikal kata nama, terdapat lapan (8) leksikal daripada golongan kata nama dianalisis berdasarkan dialog dalam filem Ombak Rindu. Hanya lapan (8) daripada 24 data leksikal kata nama yang dianalisis disebabkan faktor pengulangan leksikal-leksikal tersebut dalam dialog yang dituturkan. Jadual 1.2 menunjukkan kelapan-lapan leksikal yang dianalisis. Jadual 1.2: Frekuensi Penggunaan Leksikal Kata Nama dalam Dialog Terdapat empat belas (14) leksikal daripada golongan kata kerja dan lima (5) leksikal daripada golongan kata adjektif yang turut dianalisis berdasarkan dialog dalam filem Ombak Rindu (2011) ini. Jadual 1.3 menunjukkan empat belas (14) leksikal daripada golongan kata kerja manakala Jadual 1.4 pula menunjukkan lima (5) kata adjektif yang dianalisis. 89

12 Jadual 1.3: Frekuensi Penggunaan Leksikal Kata Kerja dalam Dialog Jadual 1.4: Frekuensi Penggunaan Leksikal Kata Adjektif dalam Dialog Analisis yang dilakukan dengan menggunakan Tesaurus Bahasa Melayu Dewan Edisi Baharu (2010) dan Tesaurus Bahasa Melayu Edisi Kedua (2011), memperlihatkan dua padanan kata bagi setiap leksikal kata nama, kata kerja dan kata adjektif yang terdapat dalam dialog filem Ombak Rindu (2011). Perbandingan yang dilakukan antara setiap data leksikal dengan dua padanan katanya bukan sahaja membantu dalam menilai ketepatan sesuatu kata yang digunakan dalam 90

13 dialog filem Ombak Rindu, malah perbandingan tersebut memperlihatkan empat (4) faktor utama yang menjadi penentu dalam pemilihan sesuatu leksikal. Berdasarkan perbandingan antara kesemua dua puluh tujuh (27) data analisis dengan dua padanan katanya, jelas bahawa ketepatan pemilihan leksikal dalam dialog filem Ombak Rindu adalah bersebabkan empat faktor utama, iaitu konteks peristiwa, latar belakang watak, struktur suku kata dan kekerapan penggunaan kata dalam komunikasi seharian. Hasil dapatan menunjukkan bahawa kesemua 27 (100 peratus) data leksikal dalam dialog filem Ombak Rindu telah digunakan atas faktor konteks peristiwa dan juga latar belakang watak. Berdasarkan faktor keekonomisan bilangan suku kata pula, hasil dapatan menunjukkan bahawa hanya 12 daripada 27 leksikal (44.4 peratus) mempunyai bilangan jumlah suku kata yang lebih ekonomis berbanding padanan kata bagi leksikal tersebut. Sehubungan itu, analisis perbandingan antara data leksikal dengan dua padanan kata turut mendapati bahawa 15 daripada 27 (55.6 peratus) leksikal telah digunakan disebabkan faktor kekerapan penggunaan leksikal tersebut dalam komunikasi seharian. Selain itu, ketepatan pemilihan leksikal dalam dialog filem Ombak Rindu berbanding padanan katanya turut memperlihatkan tujuan utama yang ingin dicapai, iaitu komunikasi berkesan kepada audiens. Seandainya komunikasi berkesan dicapai, maka setiap leksikal yang digunakan dalam dialog filem Ombak Rindu ini dianggap santun kerana tidak membebankan audiens untuk berfikir panjang dalam waktu yang singkat. Dalam mencapai objektif kajian yang kedua pula, pengkaji telah menggunakan 310 data leksikal daripada keseluruhan dialog antara Hariz dan Izzah dalam filem Ombak Rindu. Data leksikal yang dianalisis merupakan golongan kata nama, kata kerja, kata adjektif, kata sapaan, kata permintaan dan kata ganti nama diri yang digunakan oleh kedua-dua watak utama dalam filem Ombak Rindu. Jumlah keseluruhan data analisis adalah seperti dalam Jadual 1.5 berikut: 91

14 Jadual 1.5: Jumlah Keseluruhan Data Leksikal dari Dialog Filem Ombak Rindu Dapatan analisis telah memperlihatkan hubungan penggunaan leksikal dalam dialog filem Ombak Rindu dengan Prinsip Kesantunan Leech (1983). Kesemua tiga ratus sepuluh (310) leksikal daripada golongan kata nama, kata kerja, kata adjektif, kata sapaan, kata permintaan dan juga kata ganti nama diri telah dianalisis dengan menghubungkaitkan penggunaan leksikal-leksikal tersebut dengan Prinsip Kesantunan Leech (1983) berdasarkan konteks dialog filem Ombak Rindu. Hasil dapatan menunjukkan bahawa keenam-enam maksim, iaitu maksim kebijaksanaan, maksim kedermawanan, maksim sokongan, maksim kerendahan hati, maksim persetujuan dan maksim simpati yang terdapat dalam Prinsip Kesantunan Leech (1983), hanya dipatuhi berdasarkan konteks peristiwa semasa berlakunya komunikasi dalam dialog filem tersebut. Sesuatu penggunaan leksikal dalam dialog boleh dianggap tidak mematuhi PKL seandainya konteks peristiwa dalam dialog itu mencerminkan unsur kemarahan atau sindiran dalam diri watak terhadap pendengar ujaran tersebut. Justeru itu, faktor konteks peristiwa dan latar belakang watak turut berperanan penting untuk menilai sejauh mana penggunaan sesuatu leksikal itu mematuhi PKL atau sebaliknya. Kesimpulannya, berdasarkan penggunaan leksikal dalam konteks dialog filem Ombak Rindu, Prinsip Kesantunan Leech (1983) telah dipatuhi sebanyak 167 kali (53.9 peratus) berbanding 143 (46.1 peratus) penggunaan leksikal yang tidak mematuhi PLK tersebut. 92

15 Hasil dapatan kajian turut menunjukkan satu perspektif yang berbeza berkaitan aspek kesantunan leksikal. Walaupun konteks masyarakat Melayu dahulu menyifatkan perkataan berlapik sebagai cerminan budaya Melayu yang santun, namun ironinya, dapatan kajian dari perspektif kesantunan leksikal dalam filem Ombak Rindu beranggapan sebaliknya. Hal ini sedemikian kerana aspek ketepatan dan juga kesantunan sesuatu leksikal dalam mencapai komunikasi berkesan amat bergantung kepada konteks peristiwa semasa berlakunya komunikasi tersebut. Sesuatu leksikal yang dianggap melanggar Prinsip Kesantunan Leech (1983) kerana tidak menepati salah satu daripada keenam-enam maksim, boleh dianggap sebagai penggunaan leksikal yang santun sekiranya leksikal tersebut tidak menghalang pendengar ataupun audiens untuk berfikir dengan panjang. Hal ini adalah kerana jika sesuatu leksikal dalam dialog filem itu dipilih atau digunakan semata-mata bertujuan untuk mematuhi Prinsip Kesantunan Leech (1983) sedangkan ia akan menjejaskan pemahaman atau penerimaan pendengar atau audiens, maka penggunaan leksikal itu akan dianggap sebagai tidak santun kerana telah membebankan audiens untuk berfikir dalam tempoh masa yang lama kerana tidak dapat memahami mesej atau ujaran sebenar yang ingin disampaikan oleh penutur atau watak dalam filem tersebut. Dapatan kajian terhadap penggunaan leksikal kata ganti nama diri dan kata sapaan dalam drama Kisah Kita Episod 5 (2014) turut menunjukkan bahawa 147 (56.1%) data leksikal kata ganti nama diri dan 115 (43.9%) data leksikal kata sapaan telah dikenal pasti. Terdapat empat leksikal kata ganti nama diri, iaitu saya (25/147), aku (59/147), kau (48/147) dan awak (15/147) manakala terdapat lima leksikal kata sapaan, iaitu abang (56/115), ayah (19/115), cik (1/115), ibu (31/115) dan sayang (8/115). Hasil kajian mendapati ketepatan pemilihan leksikal tersebut telah dipengaruhi oleh tiga faktor, iaitu konteks peristiwa, latar belakang watak dan kekerapan penggunaan sesuatu kata dalam komunikasi seharian. Kesemua 147 data leksikal kata ganti nama diri dan 115 data leksikal kata sapaan telah mematuhi maksim kebijaksaan Leech (1983). Hal ini sekaligus membuktikan bahawa penerapan kesantunan dalam komunikasi melalui filem mahupun drama dapat direalisasikan dengan berkesan dalam pengajaran dan pembelajaran bahasa Melayu. 93

16 Kesimpulan Pemilihan leksikal yang tepat demi mencapai keberkesanan komunikasi amat berkait rapat dengan empat (4) faktor utama, iaitu konteks peristiwa, latar belakang watak, struktur suku kata dan kekerapan penggunaan sesuatu kata dalam komunikasi seharian. Hal ini sekali gus menjelaskan bahawa komunikasi berkesan tidak akan berlangsung atau menjadi terhalang sekiranya salah satu daripada keempat-empat faktor tersebut tidak ditepati. Dapatan analisis dalam kajian ini turut membuktikan bahawa kesantunan leksikal dalam dialog filem seperti Ombak Rindu dan Kisah Kita Episod 5 dapat dihubungkaitkan dengan Prinsip Kesantunan Leech (1983) berdasarkan enam maksimnya, iaitu maksim kebijaksanaan, maksim kedermawanan, maksim sokongan, maksim kerendahan hati, maksim persetujuan dan maksim simpati. Namun demikian, tidak kesemua data leksikal didapati mematuhi keenam-enam maksim-maksim tersebut. Kajian terhadap penerapan kesantunan dalam komunikasi menerusi filem atau drama ini dapat diperbaiki dengan menguji keberkesanannya di dalam bilik darjah. Paparan klip video, baik filem mahupun drama Melayu dapat ditunjukkan kepada murid sebelum pengajaran secara eksplisit tentang aspek kesantunan seperti unsur kata ganti nama diri dan kata sapaan diajar kepada murid. Melalui paparan secara visual, murid-murid bukan sahaja dapat mengenal pasti penggunaan bahasa Melayu, bahkan menerapkan unsur-unsur kesantunan berbahasa yang betul dalam pertuturan mahupun penulisan. Rujukan Asmah Haji Omar (2002). Setia dan Santun Bahasa. Tanjong Malim: Penerbit Universiti Pendidikan Tanjung Malim. Awang Sariyan (2007). Santun Berbahasa. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Brown, P. dan Levinson, S. C. (1987). Politeness: Some Universals in Language Usage. Cambridge: Cambridge University Press. Clark, H. H. (1996). Using Language. United Kingdom: Cambridge University Press. Crystal, D. (1971). Linguistics. Harmondsworth: Penguin Books. Goffman, E. (1967). Interaction Ritual: Essays on Face-to-Face Behaviour. New York: Harper and Row. Indirawati Zahid dan Muhammad Luqman Shapie (2014). Komunikasi Berkesan 94

17 Dialog Filem Ombak Rindu: Analisis Ketepatan Makna. Kertas kerja dalam Proceeding of The 50th Anniversary Celebration International Conference. Hankuk University of Foreign Studies (HUFS), Korea Selatan. Kamus Linguistik (1997). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Leech, G. N. (1983). Principles of Pragmatics. London: Longman. Grice, H. P. (1975). Logic and Conversation. dalam Syntax and Semantics: Speech Acts. New York: Academic Press. Tesaurus Bahasa Melayu Dewan (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Zainal Abidin Ahmad (Za ba), Malay Manners and Etiquette dlm. Jurnal Malayan Branch of the Royal Asiatic Society (JMBRAS), Jilid XXIII (1950). 95