HÁSKÓLI ÍSLANDS HAGFRÆÐISKOR. Höft og alþjóðavæðing

HÁSKÓLI ÍSLANDS HAGFRÆÐISKOR Höft og alþjóðavæðing Alþjóðahagfræði Kennari: Ásgeir Jónsson Nemendur: Björn Arnar Hauksson Guðmundur Svansson Hildigunnur Ólafsdóttir 10. október, 2002

2 Efnisyfirlit Inngangur...2 Utanríkisviðskipti fyrr og nú...3 Innri viðskipti (e. Intra trade)...4 Virðiskeðjan sneidd niður (e. Slicing up the value chain)...4 Stórverslunarríkin (e. Supertraders)...4 Meiriháttar flutningur varnings frá láglaunaríkjum til hálaunaríkja...4 Höft á frjálsum viðskiptum...5 Alþjóðlegar stofnanir...5 Iðnvæðing á bak við tollmúra...6 Höft í ýmsum myndum...7 Afleiðingar hafta...7 Hlutverk ríkisvaldsins í alþjóðavæðingunni...8 Kenningar um tengsl utanríkisviðskipta og hagvaxtar...9 Innflutningstakmarkanir (e. Import Substitution)...9 Útflutningsbætur (e. Export substitution)...10 Innanlandsskorðan 3 (e. Local Content Requirements)...11 Tvískipt hagkerfi (e. Dual Economy)...11 Dani Rodrik...12 Lokaorð...13 Heimildaskrá...14

3 Inngangur Flestir muna eftir háværum mótmælum í Seattle árið 1999. Þá mótmælti fólk frá allskonar grasrótarsamtökum sem öll höfðu það sameiginlegt að hafa eitthvað út á alþjóðavæðinguna í sinni núverandi mynd að setja. Í kjölfar þessara mótmæla hafa farið af stað miklar umræður meðal hagfræðinga um alþjóðavæðinguna og hvort menn séu alfarið á réttri braut. Með alþjóðavæðingu er átt við þá þróun að ríki heims eru stöðugt að auka viðskipti sín á milli. Þessi þróun hefur stuðlað að hagvexti. Hún hefur einnig valdið breytingum, sérstaklega í þróunarlöndunum, sem vekja ugg í brjósti margra. Þó mótmælin í Seattle hafi fyrst og fremst vakið athygli vegna þáttöku róttækra grasrótarsamtaka og framgöngu þeirra, þá beindu þau engu að síður sjónum manna að ýmsu sem betur mætti fara í framkvæmd alþjóðavæðingarinnar. Þeir þættir sem meðal annars hafa verið í skoðun eru hlutverk ríkisvaldsins í alþjóðavæðingunni, hlutverk Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar, aðstaða þróunarlanda og áhrif valdamikilla þrýstihópa á Alþjóðaviðskiptastofnunina og Alþjóðagjaldeyrissjóðinn. Í þessari ritgerð verður fjallað um höft og alþjóðaviðskipti frá sjónarhóli þjóðríkja sem heildstæðra eininga. Alþjóðavæðingin er að breyta heiminum. Getum við breytt alþjóðavæðingunni? Þunginn í umræðunni um alþjóðavæðingu hefur fjallað um galla hennar. Spurningin er hvort við höfum þegar á reynir, raunhæfar hugmyndir um úrbætur. Utanríkisviðskipti fyrr og nú Þrátt fyrir stöðuga alþjóðavæðingu á undanförnum áratugum er ekki hægt að fullyrða að heimurinn sé að ganga inn í nýtt skeið. Kannski það sé nær lagi að heimurinn hafi lengst af verið að ná aftur fyrra stigi utanríkisviðskipta. Tafla I. Útflutningur sem hlutfall af VLF 1 heimsins alls gegnum tíðina. 1850 1880 1913 1950 1973 1985 1993 5,1% 9,8% 11,9% 7,1% 11,7% 14,5% 17,1% (Krugman, 1995. Bls. 331) 1 Verg landsframleiðsla

4 Samkvæmt töflu I má sjá að utanríkisviðskipti voru veruleg fram til 1913 en drógust saman á tímabilinu 1913-1950. Tafla II sýnir sömu þróun í Bretlandi, Bandaríkjunum og Þýskalandi. Tafla II. Milliríkjaverslun í Bretlandi, Bandaríkjunum og Þýskalandi sem hlutfall af VLF. Land 1913 1950 1970 1987 Bretland 27,7% 13,1% 16,6% 21,1% Bandaríkin 3,9% 2,9% 4,4% 7,4% Þýskaland 19,9% 9,8% 17,4% 23,3% (Krugman, 1995. Bls. 331) Það er í raun ekki fyrr en á síðasta áratug sem hlutfall utanríkisviðskipta varð marktækt meira en það var hæst forðum daga (Krugman, 1995). Krugman telur upp fjögur atriði hvað varðar hagvöxtinn á undanförnum árum sem höfðu ekkert sameiginlegt forðum tíð: Innri viðskipti, virðiskeðjan sneidd niður, stórverslunarríkin og meiriháttar flutningar frá láglaunaríkjum til hálaunaríkja (Krugman, 1995). Innri viðskipti (e. Intra trade) Meiriháttar breytingar hafa orðið í samsetningu þeirra vara sem verslað er með. Svipuð ríki með hliðstæðar auðlindir versla nú sín á milli með sambærilegar vörur. Ástæðan er talin sú að nútímaframleiðsla er flóknari og aukin stærðarhagkvæmni næst þegar ríki sérhæfa sig (Krugman, 1995). Virðiskeðjan sneidd niður (e. Slicing up the value chain) Vörur í dag eru framleiddar í mörgum þrepum á mörgum stöðum og verðmæti vörunnar eykst jafnt og þétt. Árið 1913 var sama varan að jafnaði einungis flutt út einu sinni. Í dag eru hálfkláraðar vörur fluttar oft á milli ríkja. Þegar varan kemur til neytandans nú til dags er hún oft samsett úr hlutum sem koma víða að (Krugman, 1995). Stórverslunarríkin (e. Supertraders) Þó að milliríkjaverslun hjá mörgum ríkjum sé í heild sinni svipuð að umfangi nú og hún var snemma á síðustu öld þá er hlutfall utanríkisviðskipta hjá einstaka ríkjum hærra nú en nokkru sinni fyrr. Ekki er vitað til þess að utanríkisverslun hjá nokkru ríki hafi verið meira en helmingur af þjóðarframleiðslu þess fyrir 1913. Í dag er utanríkisverslun meiri en

5 helmingur af þjóðarframleiðslu hjá sex ríkjum: Singapore, Hong Kong, Malasíu, Belgíu, Írlandi og Hollandi (Krugman, 1995). Meiriháttar flutningur varnings frá láglaunaríkjum til hálaunaríkja Hinn öri vöxtur útflutnings frá nýiðnvæddum ríkjum er þáttur sem valdið hefur miklum umræðum í seinni tíð. Þessi þáttur er sennilega nátengdur niðursneiðingu virðiskeðjunnar. Þeir hlutar framleiðslunnar sem krefjast fyrst og fremst óbreytts vinnuafls eru aðskildir frá þeim hlutum framleiðslunnar sem krefjast fjármagns, tækniþekkingar og menntaðs vinnuafls (Krugman, 1995). Samkvæmt töflu III hefur útflutningur nýiðnvæddra ríkja aukist verulega á síðastliðnum 30 árum. Tafla III. Hlutfall útflutnings nýiðnvæddra ríkja af VLF hjá OECD ríkjum Ár Hlutfall af VLF hjá öllum iðnvæddum ríkjum Hlutfall af VLF hjá Evrópuríkjum 1970 0,24% 0,22% 0,28% 1990 1,61% 1,30% 1,91% Hlutfall af VLF hjá Bandaríkjunum (Krugman, 1995. Bls. 337) Vert að benda á að útflutningur nýiðnvæddra ríkja er enn sem komið er ekki stór hluti af einkaneyslu í ríkjum OECD. Sem dæmi má nefna að norður-suður 2 viðskipti heimsins eru aðeins 10% af milliríkjaviðskiptum. Flest öll utanríkisviðskiptin eru á milli iðnvæddra landa (Krugman, 1995, 2002). Höft á frjálsum viðskiptum Samkvæmt hefbundnum kenningum hagfræðinnar er helsta hlutverk tolla að afla tekna fyrir ríkissjóð og í sumum tilfellum að minnka magn innflutnings. Tollar flytja fjármagn frá almenningi til ríkis. Þeir geta verið réttlætanlegir útfrá tekjusjónarmiði ríkja en þeir hafa í för með sér velferðartap. Lágir tollar hafa í för með sér lítið velferðartap fyrir neytendur þar sem þeir valda lítilli hækkun vöruverðs. Einnig þarf að taka tillit til áhrifa þeirra á atvinnuþróun, atvinnuleysi, tekjudreifingu og fleiri þætti. 2 Viðskipti milli iðnvæddra- og nýiðnvæddra ríkja er það sem kallað er norður-suður viðskipti.

6 Alþjóðlegar stofnanir Almenn sátt virðist ríkja meðal hagfræðinga um að frjáls viðskipti séu réttu lyfin til að auka hagvöxt og velsæld. Helstu alþjóðlegu stofnanirnar sem koma að stefnumótun í alþjóðlegum viðskiptum eru Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn (e. International Monetary Fund) og Alþóðaviðskiptastofnunin (e. World Trade Organization). Alþjóðaviðskiptastofnin var stofnuð til þess að jafnræði í viðskiptum myndi nást og til að bæta hag aðildalandanna (Rosenberg, 2002). Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn er sérstaklega mikilvægur því hann lánar fé til ríkja og veitir þeim ráðgjöf. Bankinn var meðal annars stofnaður til þess að koma í veg fyrir kreppu í framtíðinni með því að lána þeim ríkjum sem eru í efnahagslægð. Skilyrðin fyrir lánum voru upphaflega þau að ríki ættu að tileinka sér útþenslustefnu (e. expansionary policy). Útþenslustefna felst meðal annars í því að reka ríkissjóð með halla og hafa lága vexti svo að utanríkisviðskipti haldist. Vestræn ríki fara með völdin innan Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og margir telja að skilyrði fyrir lántöku hjá bankanum séu sniðin að hagsmunum vestrænna ríkja. Talað er um að fátækustu ríkin þurfi meiri sveigjanleika við hagstjórn og að sjóðurinn svipti þau þeim sveigjanleika. Nóbelsverðlaunahafinn Sachs er einn þeirra sem gagnrýndi sjóðinn í þessu sambandi. Sachs segir að bankinn átti sig ekki á því að hlutverk hans er að hjálpa þróunarríkjum að klífa stiga. Eftir því sem tíminn leið, þróaðist og breyttist tilgangurinn með rekstri bankans. Í dag eru mjög skiptar skoðanir á því hver raunverulegur tilgangur bankans sé. Tina Rosenberg segir að í dag hafi áhugi bankans í auknum mæli beinst að því að ríkir lánardrottnar fái endurgreitt (Rosenberg, 2002). Eftir því sem ríki hafa meiri þörf fyrir lán bankans og fjárhagsástand þeirra er verra, því meira hefur Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn um þau ríki að segja. Bankinn getur sett þjóðum skilyrði sem þær þurfa að uppfylla séu þær skuldugar bankanum. Þannig hefur sjóðurinn til að mynda gjarnan sett fram kröfur um að dregið verði úr tilfærslum á fjármagni. Til dæmis fjármagnsflutningum til fátækra. Ennfremur hefur hann krafist þess að tekin verði upp gjöld fyrir notkun vatns sem getur komið sér illa fyrir láglaunafólk því slíkir skattar leggjast jafnt á alla vatnsnotendur (Rosenberg, 2002).

7 Iðnvæðing á bak við tollmúra Dollar og Kraay birtu árið 2000 rannsókn þar sem komist var að þeirri niðurstöðu að þau lönd sem eru auðug í dag, með nokkrum undartekningum, iðnvæddust á bak við tollmúra. Þessi lönd hafa ekki háa tolla í dag (Rodrik, 2001). Suðaustur-Asía er nýjasta dæmið um ríki sem hafa aukið útflutning sinn með því að vernda innlenda markaði frá erlendri samkeppni. Þessar aðgerðir sem hugsanlega hafa aukið hagvöxt hjá iðnvæddu ríkjunum eru í dag bannaðar samkvæmt reglum Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar um viðskipti. Erfitt getur verið fyrir þróunarríki að þróast undir þessum reglum. Ekkert ríki hefur iðnvæðst til langs tíma með því að framfylgja þessum kröfum sem settar eru á þróunarríki í dag. Iðnvædd ríki vilja að þróunarríki opni markaði sína fyrir frjálsum viðskiptum en eru ef til vill ekki jafn reiðubúin til að opna sína markaði á móti. Ef sú er raunin þá geta þróunarríki ekki nýtt til fullnustu sína hlutfallslegu yfirburði (Rodrik, 2001). Ekkert land hefur iðnvæðst án þess að stunda viðskipti. Ríki í Suðaustur-Asíu eru gott dæmi um það hvernig hægt er að rísa upp úr fátækt með viðskiptum. Viss skilyrði þurfa þó að vera til staðar svo að frjáls viðskipti dragi úr fátækt. Rannsóknir benda til þess að hagvöxtur þeirra þróunarlanda aukist meira sem aðhyllast verndarstefnu en þeirra sem eru á móti henni. Ríki sem njóta hagvaxtar og hafa orðið ríkari hafa í kjölfarið tilhneigingu til þess að stunda meiri viðskipti. Sem dæmi má nefna Kína og Indland en þau opnuðu samt ekki markaði sína fyrir heimsviðskiptum fyrr en um áratug eftir að fór að bera á miklum hagvexti hjá þeim. Höftin í þessum löndum eru þó enn með þeim mestu í heiminum (Rodrik, 2001; Rosenberg, 2002). Höft í ýmsum myndum Útfærslur á höftum á frjálsum viðskiptum eru eins misjafnar eins og þær eru margar. Sem dæmi um óvenjulega útfærslu má nefna lög sem varða bílasölu og framleiðslu í Mexíkó. Lögin kröfðust þess af fjárfestum sem vildu selja bíla í Mexíkó að þeir byggðu verksmiðju í landinu. Fjárfestar létu tilleiðast en áhrif þeirrar bílaverksmiðju sem byggð var hafa verið lítil á aðrar atvinnugreinar og á þekkingastig í Mexíkó. Hráefnin eru að mestu innflutt og verksmiðjan á lítil viðskipti við önnur fyrirtæki í Mexíkó. Í þessu tilfelli er því óvíst með réttmæti hafta. Gerólík aðferð var notuð í Suður-Kóreu. Stjórnvöld þar vildu byggja upp hátækniiðnað. Þau settu skilyrði fyrir erlenda fjárfesta um að tækniþekking yrði flutt inn í

8 landið. Einnig var lokað á vissan innflutning, til dæmis á bílum. Hvorugt þessarra dæma samræmist hugmyndafræðinni um frjáls viðskipti. Árangurinn var slakur í Mexíkó en ævintýralegur í Suður-Kóreu (Rosenberg 2002). Á Íslandi hefur stuðningur í formi hafta tíðkast í áranna rás. Erlendum fjárfestum er enn þann dag í dag ekki heimilt að fjárfesta í sjávarútvegi og samgöngum. Segja má að þessi höft hafi snúist upp í andhverfu sína og komi að einhverju leyti í veg fyrir eðlilega þróun í þessum atvinnugreinum hér á landi (Sigurður Snævarr, 1993). Afleiðingar hafta Ef hagkerfi eru lokuð þá er meiri hætta á spillingu. Það er engin trygging fyrir því að hagkerfi sem er spillt, illa stjórnað og lokað batni við afnám hafta á utanríkisviðskiptum. Afnám hafta þarf því ekki endilega að vera lækning. Séu höft viðvarandi er hætta á að gæði innlendra vara verði lítil í samanburði við vörur sem keppa á alþjóðlegum mörkuðum. Þessi hætta er sér í lagi mikil í stærri hagkerfum sem hafa burði til þess að framleiða flestar vörur sjálft. Hagvöxtur hefur ekki í öllum tilvikum aukist samfara meiri milliríkjaviðskiptum (Rosenberg, 2002). Mikil fylgni á milli alþjóðavæðingar og vaxtar er oft notuð sem rök fyrir opnun hagkerfa. Þá gleymist stundum munurinn á tengslum og orsakasambandi. Tengslin þarna á milli sýna ekki sjálfkrafa fram á orsakasamband. Í Puerto Rico hefur til dæmis ekki náðst fram hagvöxtur á undanförnum árum þrátt fyrir frjálsan aðgang að mörkuðum í Bandaríkjunum í um 100 ár. Annað dæmi er Haítí, sem tók upp þá að stefnu árið 1994 að minnka tolla niður í hámark 15% og fjarlægði allar magntakmarkanir. Þrátt fyrir þessa frjálslyndu stefnu, hefur Haítí ekki náð miklum framförum (Rodrik 2001; Rosenberg, 2002). Ísland er gott dæmi um ríki þar sem hagvöxtur jókst til muna við aukin utanríkisviðskipti. Skýringin á því er líklega að miklu leyti sú að aukin utanríkisviðskipti leiddu til aukinna fjárfestinga í sjávarútvegi á meðan hún stóð í stað eða minnkaði í landbúnaði. Utanríkisviðskipti velta á frammistöðu hagkerfisins í heild sinni. (Sigurður Snævarr, 1993).

9 Hlutverk ríkisvaldsins í alþjóðavæðingunni Hagfræðingar eru ekki á eitt sáttir um hlutverk stjórnvalda í heimsvæðingunni. Sér í lagi hvað varðar þróunarlönd. Um miðbik síðustu aldar voru margir hagfræðingar þeirrar skoðunar að ríkið gæti meðal annars leikið stórt hlutverk með því að vernda nýjar iðngreinar gegn erlendri samkeppni. Síðan þá hefur þorri hagfræðinga smám saman komist á þá skoðun að vænlegra sé að ríkið skipti sér sem minnst af utanríksviðskiptum og atvinnulífi. Að stjórnvöld geti ekki haft bein áhrif á utanríkisviðskipti en geti haft áhrif á þau með viðskiptastefnu, svo sem tollum og reglugerðum (Rodrik, 2001). Fyrir um 10 árum komu á ný fram háværar raddir um að ríkið ætti að vernda nýjar atvinnugreinar. Skapa átti gott stofnanaumhverfi fyrir fyrirtækin til að starfa í og gæta þess að ávinningur af utanríkisviðskiptum dreifist jafnt á milli þjóðfélagshópa. Helstu röksemdunum sem komu fram fyrir því má skipta í þrennt (Krugman og Obstfeld, 2002): i) Reynslan sýnir að ríki eins og Haítí sem opnuðu utanríkisviðskipti upp á gátt uppskáru ekki samkvæmt því. ii) Ríki sem stýrðu atvinnuþróun og utanríkisviðskiptum náðu fram ævintýralegum hagvexti. iii) Auðug vestræn ríki iðnvæddust bak við tollmúra. Eins og kannski má búast við þá eru uppi mikil áhöld hvað þessa þrjá punkta varðar. Skilgreining á hlutverki ríkisins í alþjóðavæðingunni ræðst af skoðunum manna. Krugman er einn þeirra sem eru ósammála þessum sjónarmiðum. Hann gefur í skyn að þarna séu einungis gamlar hugsanavillur í nýjum búningi og að þeir sem haldi þeim fram séu jafnan óreyndir hagfræðingar hvað raunverulegar rannsóknir varðar (Krugman og Obstfeld, 2002). Samkvæmt Rodrik á ríkið að vernda nýjar atvinnugreinar, betrumbæta stofnanaumhverfi hagkerfisins eins og við á miðað við aðstæður. Smám saman á að minnka aðstoð við atvinnugreinar samfara opnun hagkerfisins. Ríkisafskiptin eiga þannig að taka mið af aðstæðum á hverjum stað. Ekki er hægt að uppfylla allar kröfur Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar og samtímis að forgangsraða verkefnum (Rodrik, 2001).

10 Rökin á móti þessu eru þau að oft er erfitt að hætta stuðningi við atvinnugreinar eftir að þær byrja að vaxa og dafna. Gott dæmi um þetta er sjómannaafslátturinn á Íslandi. Þessi svokallaði afsláttur er niðurgreiðsla til útgerða landsins og viðgengst enn þann dag í dag þrátt fyrir mjög sterka stöðu sjávarútvegsins. Ef stuðningur er mikill við einstaka greinar atvinnulífsins eins og oft vill verða er hætt á svokallaðri tvískiptingu (e. Dual Economy; Sjá nánari útskýringu síðar; Krugman og Obstfeld, 2002). Kenningar um tengsl utanríkisviðskipta og hagvaxtar Innflutningstakmarkanir (e. Import Substitution) Innflutningstakmarkanir felast yfirleitt í magntakmörkunum en þær geta líka verið í formi hárra tolla. Yfirleitt er magntakmörkunum framfylgt með því að gefa út leyfi til einstaklinga eða fyrirtækja sem heimila þeim að flytja inn tiltekið magn vöru. Magntakmarkanir hækka ávallt verð innanlands á innfluttu vörunni. Við magntakmörkun verður innlend eftirspurn eftir vörunni meiri en samanlagt innlent framboð og innflutningsframboð. Magntakmörkunin hækkar verð vörunnar til jafns við þá upphæð sem myndi minnka innflutninginn um sama magn að öðru jöfnu. Við magntakmörkun fer upphæðin til leyfiseigenda sem hefði safnast með tollum. Í ljósi þessa þá er 65. grein tollalaga frá 1993 nokkuð undarleg, þar segir: Um viðurlög við misnotkun tollkvóta í því skyni að fá ívilnun í tolli eða sköttum við innflutning á vörum sem ekki falla undir tollkvótann skal fara skv. XIV. kafla tollalaga, nr. 55/1987. Heimilt er að synja þeim um úthlutun tollkvóta sem gerst hefur sekur um misnotkun. Innflutningstakmarkanir geta aukið mjög hagvöxt til skamms tíma en til lengri tíma geta áhrifin verið þveröfug (Krugman og Obstfeld, 2002; www.althingi.is). Ein helstu rökin fyrir innflutningstakmörkunum eru rökin um nýjar iðngreinar (e. Infant Industry Argument). Samkvæmt þeim þá geta þróunarríkin hugsanlega haft hlutfallslega yfirburði í framleiðslu og nýjar framleiðlsugreinar geta ekki keppt við þroskaðri iðnað í þróaðri ríkjum. Magn- og tolltakmarkanir á grænmeti á Íslandi eru nærtækt dæmi um innflutningstakmarkanir. Rökin fyrir innflutningstakmörkunum á grænmeti hér á landi hafa helst verið þau að tryggja (grænmetis) bændum atvinnu. Að innlend framleiðsla sé betri og hollari en sú erlenda og rökunum um nýjar iðngreinar hefur einnig verið beitt (Krugman og Obstfeld, 2002; http://government.is).

11 Útflutningsbætur (e. Export substitution) Greiðslur til útflutningsaðila fyrir að flytja út vörur kallast útflutningsbætur. Þær geta verið greiddar út sem upphæð á einingu eða sem hlutfall af virði vara. Áhrif útflutningsbóta á verð eru þveröfug við áhrif tolla. Verðið í útflutningsríkinu hækkar en lækkar í innflutningsríkinu. Velferð neytenda í útflutningsríkinu minnkar, neytendur í innflutningsríkinu hagnast og ríkissjóður í útflutningsríkinu tapar fé. Á heildina litið þá er kostnaður meiri en ábati af útflutningsbótunum (Krugman og Obstfeld, 2002). Útflutningsbætur ættu að auka hagvöxt til skamms tíma að öðru jöfnu þar sem rekstrarskilyrði útflutningsaðila batna og þeir auka framleiðslu sína. Til lengri tíma eru áhrifin óljósari og fara eftir öðrum aðstæðum hverju sinni. Ef við gefum okkur að raforkuverð sem stóriðja á Íslandi greiðir sé undir kostnaðarverði, þá flokkast sú verðlagning á raforku sem útflutningsbætur (Krugman og Obstfeld, 2002). Innanlandsskorðan 3 (e. Local Content Requirements) Innanlandsskorða er reglugerð sem krefst þess að tiltekinn hluti vöru sé framleiddur innanlands. Innanlandsskorðan eykur að öðru jöfnu ekki tekjur ríkissjóðs. Mismunurinn á innflutningsverði og verði á innlendum vörum jafnast út og er greiddur af neytendum (Krugman og Obstfeld, 2002). Eins og nefnt var hér að ofan þá hefur innanlandsskorðan verið notuð í Mexíkó og Suður-Kóreu til að hvetja erlend fyrirtæki til að hefja framleiðslu innanlands í stað þess að vörur þeirra séu fluttar inn. Áhrifin sem sóst er eftir með innanlandsskorðu eru að auka tiltekinn iðnað innanlands, efla þekkingu á einhverju sviði og auka með því hagvöxt og fleiri hagræna þætti. Segja má að stuðningur ríkis við atvinnuvegi gegn því að þeir staðsetji starfssemi sína innanlands sé óbein innanlandsskorða. Ríkisábyrgð íslenska ríkisins til Íslenskrar erfðagreiningar myndi flokkast sem óbein innanlandsskorða (Krugman og Obstfeld, 2002; Rosenberg, 2002). Tvískipt hagkerfi (e. Dual Economy) Hagkerfi sem skiptist í tvo hluta sem virðast vera á mjög misjöfnum stigum þróunar kallast tvískipt hagkerfi. Tvískipting hagkerfis getur verið einkenni þess að markaður hagkerfis sé óskilvirkur. Í skilvirku hagkerfi þar sem vinnuaflið hefði nokkuð hliðstæða þekkingu yrði ekki mikill tekjumismunur vinnuafls í mismunandi atvinnuvegum. Sumir hagfræðingar telja að innflutningstakmarkanir geti verið orsök þess að hagkerfi verði tvíkskipt eða allavega 3 Þýðing eftir Björn Arnar Hauksson.

12 að innflutningstakmarkanir geti ýtt undir og hraðað þróun tvískipts hagkerfis. Launamismunur milli atvinnugreina hefur verið notaður sem átylla til að hvetja þá atvinnugrein sem hærri laun eru greidd í á kostnað þeirrar sem lægri laun eru greidd í (Krugman og Obstfeld, 2002). Hagvöxtur getur aukist til skamms tíma við tvískiptingu hagkerfis ef vaxtamöguleikar og hagkvæmni eru meiri í þeirri grein sem meiri þróun ríkir í. Til lengri tíma veldur tvískipt hagkerfi þó bjögun á kostnaði atvinnuveganna. Í atvinnuvegunum þar sem laun eru hærri þá er hagkvæmara fyrir fyrirtæki að minnka vinnuaflsnotkun og öfugt gerist í atvinnuvegunum þar sem lægri laun eru greidd. Áhrifin eru því að hluta til aukin tæknivæðing og sjálfvirkni í hluta hagkerfisins sem getur haft góð áhrif til framtíðar á samkeppnishæfni. Þetta getur einnig leitt til atvinnuleysis ef aðrir atvinnuvegir innan ríkisins þróast ekki samhliða. Áhrifin á atvinnuveginn þar sem lægri laun eru greidd geta verið stöðnun í tækniþróun. Það getur minnkað hagvöxt vegna þarfar á auknum styrkjum frá ríkinu og geta leitt af sér verri samkeppnisstöðu á alþjóðlegum mörkuðum vegna lítillar tækniþróunar (Krugman og Obstfeld, 2002). Indland hefur verið notað sem dæmi í umræðu um alþjóðaviðskipti bæði af þeim sem styðja aukin ríkisafskipti af utanríkisviðskiptum og líka af þeim sem vilja þvert á móti minni ríkisafskipti af utanríkisviðskiptum. Þeir sem nota það sem dæmi sem sýni að ríkisafskipti séu ekki heillavænleg segja meðal annars að Indland sé sígilt dæmi um ríki með tvískipt hagkerfi. Annars vegar sé það framleiðsluiðnaður í borgum og hins vegar landbúnaður í sveitum. (Krugman og Obstfeld, 2002). Dani Rodrik Rodrik er hagfræðingur sem rannsakar einkum alþjóðahagfræði og stjórnmálahagfræði. Hann hefur rannsakað alþjóðavæðingu ítarlega og hefur sett fram hugmyndir um að markmiðið með alþjóðavæðingu í þróunarríkjum verði hagþróun frekar en milliríkjaviðskipti. Í mörgum tilfellum fer þetta tvennt saman. Það er, milliríkjaviðskipti stuðla að hagþróun og öfugt. Rodrik bendir sérstaklega á að þó yfirlýst markmið Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar sé að stuðla að frjálsum viðskiptum sé það í fæstum tilfellum niðurstaðan, því síður velferð neytandans. Neytandinn á engan fulltrúa við samningaborð Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar. Rodrik tilgreinir þrjú atriði sem hann telur

13 skilja á milli þess sem hagþróun þarfnast og þess sem Alþjóðaviðskiptastofnunin í raun gerir: i) Alþjóðaviðskiptastofnunin beitir sér ekki í raun fyrir frjálsum viðskiptum. ii) Jafnvel þótt Alþjóðaviðskiptastofnunin beitti sér einkum fyrir frjálsum viðskiptum er ekki sjálfgefið að frjáls viðskipti séu besta mögulega stefnan fyrir mjög vanþróuð hagkerfi. iii) Undirgefni við reglur Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar er ekki endilega af hinu góða. Jafnvel þegar reglurnar sem slíkar eru ekki af hinu slæma. Mögulegt er að reglurnar séu að koma í veg fyrir jafnvel enn betri leiðir til hagþróunar, bæði fyrir alþjóðahagkerfið og hagkerfi viðkomandi þjóðríkis Helstu afleiðingar lagfæringa á þessum atriðum yrðu tvíþættar: Annars vegar myndu þróunarríkin ekki berjast fyrir auknum aðgangi að mörkuðum, heldur með breytingum á stofnanaumhverfi heima fyrir. Hins vegar myndi Alþjóðaviðskiptastofnunin ekki reyna að byggja upp sama stofnanaumhverfi um allan heim, heldur myndi samræma viðmót ólíkra hagkerfa. Kostir þess að vinna út frá þróunarsjónarmiðinu eru nokkrir samkvæmt Rodrik. Sá augljósasti er að umhverfi alþjóðahagkerfisins yrði mun vænlegra til þróunar. Jafnframt yrði auðveldara fyrir þróunarríki að ná samkomulagi við Alþjóðaviðskiptastofnunina þar sem þau þyrftu ekki að gefa jafn mikið eftir af sjálfræði sínu við stefnumótun innanlands. Annar kostur væri sá að hópar sem ekki hafa mikil áhrif á ákvarðanir (svo sem ríkisstjórnir í vanþróaðri ríkjum, umhverfisverndarsamtök o.fl) gætu öðlast meiri ítök innan stofnuninnar. (Rodrik, 2001). Lokaorð Umræðan um alþjóðavæðingu gengur í bylgjum eins og sæaldan, tískan, hagsveiflan og sinus ferillinn. Fyrir hálfri öld var talið að ríkið ætti að vera í fararbroddi í utanríkisviðskiptum. Hagfræðingar höfnuðu síðar flestir þeirri stefnu að miklu leyti. Þessi stefna birtist á ný fyrir um tíu árum í nýjum búning með tilkomu einstaklinga eins og Rodriks og Rosenberg. Mönnum greinir á um hvort og hvernig beita skuli höftum, um hlutverk alþjóðastofnanna, um túlkun á niðurstöðum mismunandi stefna og í rauninni um

14 flest sem viðkemur alþjóðavæðingu. Eins og kannski eðlilegt er í jafn umfangsmiklu og mikilvægu máli. Ljóst virðist að alþjóðastofnanir hafa ekki tekið nægjanlegt tillit til þarfa þróunarríkjanna. Stjórnvöld skipta mjög miklu máli í þróun velferðar þjóðríkja og ekki er nóg að fylgja nokkrum kennslubókarkenningum í utanríkismálum. Þvert á móti er þörf á meiri útsjónarsemi og dugnaði eftir því sem utanríkisviðskipti aukast. Þarna teljum við undirrituð að helsti vandinn liggji hjá flestum þróunarríkjunum. Stjórnvöld hafa ekki verið nægilega hæf í gegnum tíðina í þeim flestum. Það má þó segja að vægi þróunarríkja hafi hugsanlega ekki verið nægjanlega mikið í ákvörðunarferli alþjóðastofnanna og teljum við að auka þurfi vægi þeirra innan Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar svo að þeirra sjónarmið fái meira brautargengi. Engu að síður er vandi þróunarríkjanna fyrst og fremst heimatilbúinn vandi. Þó alþjóðavæðingin geti létt undir með þeim þurfa þau fyrst og fremst að leysa úr sínum innanhússmálum. Það er þó allavega ljóst að uppbyggilegar umræður og skoðanaskipti fara ekki fram í götubardögum og að með skemmdarverk múgsins áorka engu.

15 Heimildaskrá Alþingi Íslands. Lög um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum (65 grein). Fengið í september á http://www.althingi.is/dbabin/unds.pl?txti=/wwwtext/html/lagasofn/127b/1993099.html&leito=tollkvóta\0toll kvótana\0tollkvótann\0tollkvótanna\0tollkvótans\0tollkvótanum\0tollkvótar\0tollk vótarnir\0tollkvóti\0tollkvótinn\0tollkvótum\0tollkvótunum#word1 Krugman P. R., Obstfeld M. (2002). International Economics. Boston: Addison Wesley. Krugman P. R. (1995). Brooking Papers on Economic activity. Growing World Trade: Causes and Consequences. Landbúnaðarráðuneytið. Tillögur og greinargerð grænmetisnefndar til landbúnaðarráðherra. Fengið í september á http://government.is/interpro/lan/lan.nsf/files/graenmetisnefndaralitword/$file/granmetisalita.doc Sigurður Snævarr (1993). Haglýsing Íslands. Reykjavík: Heimskringla Rodrik Dani (2002). Institutions, Integration, And Geography: In Search Of The Deep Determinants of Economic Growth (bls. 8). Fengið á http://www.hi.is/~ajonsson/kennsla/rodrik.pdf í september 2002. Rodrik D. (2001). The Global Governance of Trade As If Development Really Mattered. UNDP: New York. Rosenberg Tina (2002, 18 ágúst). The Free-Trade Fix. Í New York Times. The New York Times Company: New York.